تعمیم شفعه به سایر عقود معاوضی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 5، دوره 50، شماره 3 - شماره پیاپی 114، آذر 1397، صفحه 147-166   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v50i3.37624

نویسندگان

سیاوش گودرزی^{* 1}؛ عباسعلی سلطانی²؛ محمدرضا علمی سولا³؛ سیدجلال موسوی نسب⁴

¹دانشجوی دکتری فقه و حقوق جزا، دانشگاه خوارزمی تهران

²دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

³استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

⁴مربی گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

حق شفعه در فقه و حقوق موضوعه یکی از اسباب تملک و موضوع ماده 140 قانون مدنی است. از جمله شروط اساسی ایجاد حق شفعه انتقال حصه شریک به‌وسیله عقد بیع است که مشهور فقها و قانون مدنی بر آن تأکید دارند. در این مقاله نخست شروط اساسی ثبوت این حق برشمرده شده و دیدگاه‌های متفاوت در مورد این شروط بیان شده است. در پی آن، مستندات قول مشهور نقد و بررسی ‌شده و با توجه به تعلیل مذکور در روایات و نیز غرض قطعی شارع یعنی نفی ضرر و همچنین لزوم قانون‌گذاری صحیح و اجتناب از باز گذاشتن راه حیله و نیرنگ، این نتیجه بدست آمده است که حق شفعه عمومیت داشته و در سایر عقود معاوضی نیز راه دارد.

کلیدواژه‌ها

شفعه؛ بیع؛ عقد معاوضی؛ لاضرر

مراجع

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1410 ق.

 

ابن حمزه، محمد بن علی، الوسیلة علی نیل الفضیلة، در یک جلد، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، چاپ اول، 1408 ق.

 

ابن رشد، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، قاهره، دار الحدیث، 1425 ق.

 

ابن قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، قاهره، مکتبة القاهرة، 1388 ق.

 

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، 15 جلد، بیروت، دارالفکر، چاپ سوم، 1414 ق.

 

ابو الصلاح حلبی، تقی الدین بن نجم، الکافی فی الفقه، اصفهان، کتابخانه عمومی امام امیر المومنین علیه‌السلام، چاپ اول، 1403 ق.

 

امامی، حسن، حقوق مدنی، 6 جلد، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ بیست و چهارم، 1391.

 

انصاری، مرتضی‌بن محمدامین، المکاسب، 6 جلد، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، 1415 ق.

 

بجنوردی، حسن،القواعد الفقهیة، 6 جلد، قم، نشر الهادی، چاپ اول، 1419 ق.

 

جعفری لنگرودی،محمد جعفر، الفارق (دائره المعارف عمومی حقوق)، 5 جلد، تهران، گنج دانش، چاپ اول، 1386.

 

جعفری لنگرودی،محمد جعفر ، المدونه، در یک جلد، تهران، گنج دانش، چاپ اول، 1387.

 

جعفری لنگرودی،محمد جعفر، تئوری موازنه، در یک جلد، تهران، گنج دانش، چاپ اول، 1381.

 

جعفری لنگرودی،محمد جعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، 5 جلد، تهران، گنج دانش، چاپ چهارم، 1388.

 

جعفری لنگرودی،محمد جعفر، مجموعه محشی قانون مدنی، در یک جلد، تهران، گنج دانش، چاپ چهارم، 1391.

 

جعفری لنگرودی،محمد جعفر، مقدمه عمومی علم حقوق، در یک جلد، تهران، گنج دانش، چاپ یازدهم، 1387.

 

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، 1409 ق.

 

خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، چاپ اول، بی‌تا.

 

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان، دار العلم-الدار الشامیه، چاپ اول، 1412 ق.

 

شمس الائمه سرخسی، محمدبن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه، 1414 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة، در یک جلد، بیروت، دارالتراث-الدار الإسلامیه، چاپ اول، 1410 ق.

 

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1412 ق.

 

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی ، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرایع الاسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیه، چاپ اول، 1413 ق.

 

شیرازی، ابراهیم بن علی، المهذب فی فقة الإمام الشافعی، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.

 

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، 43 جلد، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404 ق.

 

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول، 1418 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن،الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1407 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن ،المبسوط فی فقه الإمامیة، المکتبه المرتضویه، تهران، چاپ سوم، 1387 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن ، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1400 ق.

 

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1419 ق.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، قواعد الأحکام فی معرفه الحلال والحرام، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ اول، 1413 ق.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف ، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1413 ق.

 

علم‌الهدی، علی بن حسین، الانتصار فی انفرادات الامامیه، یک جلد، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1415 ق.

 

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، التنقیح الرائع لمختصر الشرایع، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1404 ق.

 

ف‍خ‍رال‍م‍ح‍ق‍ق‍ی‍ن‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ح‍س‍ن‌، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول، 1387 ق.

 

فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه مرتضی، مفاتیح الشرایع، 3 جلد، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، چاپ اول، بی‌تا.

 

کاتوزیان، ناصر، اموال و مالکیت، در یک جلد، تهران، میزان، چاپ سی و پنجم، 1390.

 

کاتوزیان، ناصر، ایقاع، در یک جلد، تهران، میزان، چاپ پنجم، 1390.

 

کاسانی حنفی، ابوبکر ابن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، 7 جلد، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ دوم، 1406 ق.

 

کاشف الغطا، محمد حسین، تحریر المجلة، نجف، المکتبه المرتضویه، چاپ اول، 1359 ق.

 

کرکی، علی بن حسین،جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ دوم، 1414ق.

 

مالک ابن انس، المدونة، 4 جلد، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1415 ق.

 

محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، 4 جلد، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408 ق.

 

مصطفوی، محمد کاظم، مائة قاعدة فقهیة، در یک جلد، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ چهارم، 1421 ق.

 

مظفر، محمدرضا، اصول فقه، 4 جلد، قم، انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1430 ق.

 

مفید، محمّد بن محمد، المقنعة، در یک جلد، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق.

 

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان، 14 جلد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1403 ق.

 

موسوی خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1405ق.

 

نووی، یحیی بن شرف ، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

 

یزدانی، محمد مهدی، صابری، حسین و حسین ناصری مقدم، «گونه‌های کاربرد قیاس در فقه شیعه بر اساس کتاب جواهر الکلام»،فقه و اصول، بهار 1391، شماره 88، صص 151 - 168.