آشکارسازی شرایط همدید مؤثر بر خشک‌سالی و ترسالی‌های شدید و فراگیر در نیمه شرقی ایران

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 9، دوره 7، شماره 3 - شماره پیاپی 27، مهر 1397، صفحه 135-160   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v0i0.68353

نویسندگان

زهرا حجازی زاده^{* 1}؛ فرشاد پژوه¹؛ فرزانه جعفری²

¹خوارزمی تهران

²شهید بهشتی تهران

چکیده

خشک‌سالی یکی از مخاطرات طبیعی است که در بیشتر نقاط جهان اتفاق می‌افتد، ولی نمود آن در مناطق خشک و نیمه‌خشک بیشتر است. هدف از این پژوهش شناسایی خشک‌سالی- ترسالی‌های شدید و فراگیر در نیمه شرقی ایران و ارتباط آن با وضعیت همدید وردسپهر است. بدین منظور با استفاده از داده‌های ماهانه و سالانه بارش طی دوره (2014- 1985) خشک‌سالی و ترسالی‌های شدید و فراگیر نیمه شرقی ایران با شاخص ناهنجاری بارندگی سالانه (RAI) تعیین گردید. سپس جهت آشکارسازی ارتباط خشک‌سالی و ترسالی‌های رخداده با شرایط همدید، داده‌های سطوح فوقانی وردسپهر از مرکز ملی اقیانوس و جوشناسی ایالات‌متحده آمریکا استخراج شدند. بررسی تغییرات سری زمانی شاخص ناهنجاری بارندگی سالانه (RAI) در منطقه پژوهش نشان داد که دوره آماری موردبررسی می‌تواند به دو دوره تقسیم شود: یک دوره مرطوب (1985 تا 1999)  و یک دوره خشک (2000 تا 2014). بررسی نقشه‌های فشار تراز دریا و ارتفاع ژئوپتانسیل در ترازهای 700 و 500 هکتوپاسکال در فصل زمستان سال‌های خشک منتخب نشان داد که اندرکنش بین سامانه پرفشار سیبری در سطح زمین و پرارتفاع جنب‌حاره‌ای عربستان در سطوح میانی وردسپهر بر روی منطقه پژوهش نقش بسزایی در انحراف بادهای غربی به سمت عرض‌های بالاتر و ایجاد شرایطی پایدار و خشک دارد. در مقابل در ماه‌های مرطوب سال‌های منتخب ترسالی، با شرق سو شدن پرارتفاع از شبه‌جزیره عربستان به سمت دریای عرب، اجازه نفوذ سامانه‌های کم‌فشار سودانی و مدیترانه‌ای در سطح زمین و ناوه عمیق مناطق شمالی اروپا و کشور روسیه با راستایی شمال به جنوب در سطوح میانی وردسپهر را به سمت منطقه شرق و جنوب شرق کشور پیدا می‌کنند. سمت جریان باد در سطوح نزدیک به زمین در طی سال‌های خشک به دلیل نفوذ سامانه پرفشار سیبری شمالی بوده و با قرارگیری جریان واچرخندی بر روی شبه‌جزیره عربستان مانع از ایفای نقش دریاهای جنوبی و غربی در فرارفت رطوبت می‌شود. اما در سال‌های مرطوب منتخب با عقب‌نشینی پرفشار قدرتمند سیبری و نفوذ سامانه‌های کم‌فشار و ناوه عرض‌های بالا، سمت باد در سطح زمین و میانی وردسپهر جنوبی و غربی شده و دریاهای مجاور ایران به‌ویژه جنوبی همچون دریای عرب و سرخ نقش تأمین رطوبت را در زمان رخداد ناپایداری و ترسالی‌های فراگیر منطقه پژوهش بر عهده‌دارند.

کلیدواژه‌ها

شاخص ناهنجاری بارندگی؛ خشکسالی و ترسالی؛ شدید و فراگیر؛ پرفشار سیبری؛ پرارتفاع عربستان؛ نیمه شرقی ایران

مراجع

احمدی گیوی، فرهنگ؛ ایران نژاد، پرویز؛ محمد نژاد، علی؛ 1389. اثر پرفشارهای جنب حاره و سیبری بر خشک‌سالی های غرب ایران. چهاردهمین کنفرانس ژئوفیزیک ایران. تهران. 5-9.

حجازی زاده، زهرا؛ 1372. بررسی سینوپتیکی پرفشار جب حاره‌ای در تغییر فصل ایران. رساله دکتری اقلیم شناسی. تهران. دانشگاه تربیت مدرس.

خوش اخلاق، فرامرز؛ 1377. تحقیق در خشک‌سالی های فراگیر ایران با استفاده از تحلیل‌های سینوپتیک. رساله دکتری اقلیم شناسی. دانشکده علوم انسانی و اجتماعی. دانشگاه تبریز.

زارع ابیانه، حمید؛ محبوبی، علی اکبر؛ نیشابوری، محمد رضا؛ 1383. بررسی وضعیت خشک‌سالی و روند آن در منطقه همدان بر اساس شاخص‌های آماری. مجله پژوهش و سازندگی. شماره 2 (64). 7-2.

زنگنه، سعید؛ لشکری، حسن؛ مرادی، محمد؛ 1394. تحلیل سینوپتیکی پرفشار عربستان و اثر آن بر خشک‌سالی های جنوب و جنوب غرب ایران. مجله جغرافیا و پایداری محیط. شماره 15، 31-17.

صادقی، سلیمان؛ علیجانی، بهلول؛ سلیقه، محمد؛ حبیبی نوخندان، مجید؛ قهرودی تالی، منیژه؛ 1387. تحلیل همدیدی اثر واچرخندها بر خشک‌سالی های فراگیر خراسان. مجله جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای. شماره 10، 105-118.

علیجانی، بهلول؛ 1378. تغییرات الگوی جریان سطح 500 هکتوپاسکال منطقه خاورمیانه و اثرات آن بر اقلیم ایران در دوره 1990-1961. مجله نیوار. شماره 45-44، 70-29.

علیجانی، بهلول؛ کاویانی، محمد رضا؛1390. مبانی آب و هواشناسی. انتشارات سمت.

علیجانی، بهلول؛ 1390. آب وهوای ایران. انتشارات دانشگاه پیام نور.

فاطمی، مهران؛ امیدوار، کمال؛ نارنگی فرد، مهدی؛ حاتمی بهمن بیگلو، خداکرم؛ 1394. شناخت الگوهای همدید مؤثر بر دوره‌های ترسالی و خشک‌سالی در ایران مرکزی. مجله جغرافیای طبیعی. شماره 29، 19-40.

فرج زاده، منوچهر؛ 1386. خشک‌سالی از مفهوم تا راهکار. انتشارات سازمان جغرافیایی کشور.

فرج‌زاده اصل، منوچهر؛ 1374. تحلیل و پیش‌بینی خشکسالی در ایران. رساله دکتری، دانشگاه تربیت مدرس.

کیانیان، محمد؛ صالح پورجم، امین؛ حاجی محمدی، حسن؛ رسولی، فهیمه؛ 1395. بررسی و ارتباط خشک‌سالی و ترسالی‌های غرب ایران با الگوهای سینوپتیکی جو. مجله آمایش جغرافیایی فضا. شماره 22، 175-192.

لشکری، حسن؛ متکان، علی اکبر؛ آزادی، مجید؛ محمدی، زینب؛ 1396. تحلیل همدیدی نقش پرفشار جنب‌حاره‌ای عربستان و رودباد جنب‌حاره‌ای در خشک‌سالی های شدید جنوب و جنوب غرب ایران. مجله پژوهش‌های دانش زمین. شماره 30. 141-163.

مسعودیان، سید ابوالفضل؛ 1390. آب و هوای ایران. انتشارات شریعه توس.

مسعودیان، سیدابوالفضل؛ عطایی، هوشمند؛ 1384. شناسایی فصول بارشی ایران به روش تحلیل خوشه‌ای. مجله علوم انسانی دانشگاه اصفهان. 18 (1). 1-18.

نامنی، عزت؛ صادقی، سلیمان؛ دوستان، رضا؛ 1392. تحلیل همدیدی خشک‌سالی های فراگیر در خراسان رضوی. مجله جغرافیا و مخاطرات محیطی. شماره 5. 54-37.

Barlow, M., Zaitchik, B., Paz, H., Black, E., Evans, J., Hoell, A., 2016. A Review of Drought in the Middle East and Southwest Asia. Journal of Climate, 29, 8547-8574.

Bordi, I., Frigio, S., Parenti, P., Speranza, A., Sutera, A., 2001. The analysis of the standardized precipitation index in the Mediterranean area regional patterns. Journal of Annals of geophysics, 44(5), 979-993.

Corte-Real, J., Qian, B., Xu, H., 1998. Regional Climate Change in Portugal: Precipitation Variability Associated With Large-Scale Atmospheric Circulation. International Journal of Climatology, 18 (6), 619-635.

Croitoru, .A.E., Toma, F.M., 2011. Meteorological Drought in Central Romanian Plain (Between OLT and ARGES RIVERS) Case Study: Year 2000. Riscuri Sicatastrofe, 9, 113-120.

Duckstein, L., Bardossy, A., Bogardi, I., 1993. Linkage between the Occurrence of Daily Atmospheric Circulation Patterns and Floods: An Arizona Case Study. Journal of Hydrology, 143 (3), 413-428.

Fink, A.H., Brucher, T., Kruger, A., Leckebusch, G.C., Pinto, J.G., Ulbr, W., 2004. The 2003 European Summer Heatwaves and Drough-Synoptic Diagnosis and Impacts. Journal of Royal Meteorological Society, 8, 209-216.

Iqbal, M.J., Sultan, H., Farheen, K., 2012. Influence of Azores High pressure on Middle Eastern rainfall. Journal of Theor Appl Climatol, 111(1), 211- 221.

Jae-Won, C., Yumi, C., Sung-Dae, K., Changsub, S., 2017. Interdecadal variation in Korean spring drought in the early1990s. Journal of Dynamics of Atmospheres and Oceans, 78, 165–177. dx.doi.org/10.1016/j.dynatmoce.2017.04.004.

Kingston, D.G., Stagge, J.H., Tallaksen, L.M., Hannah, D.M., 2015. European-Scale Drought: Understanding Connections between Atmospheric Circulation and Meteorological Drought Indices. Journal of Climate, 28, 505-516.

Lamb, H.H., 1997. Climate, Present, Past and Future. Journal of Climate history and the future, 2, 14-28.

Lloyd-H., B., Saunders, M.A., 2002. Drought climatology for Europe. International Journal of Climatology, 22, 1571–1592.

Modaresi, R., Ali, S., Donald, H., 2016. Changes of extreme drought and flood events in Iran. Journal of Global and Planetary Change, 144, 67–81. dx.doi.org/ 10.1016/ j.gloplacha .2016.07.008.

Palmer, W. C., 1965. Meteorological drought. U.S. Weather Bureau Teach Paper, 45, 1-58.

Parry, S., Prudhomme, C., Hannaford, J., & Lloyd-H. B., 2010. Examining the Spatio-Temporal Evolution and Characteristics of Large-Scale European Proceedings of the BHS Third. International Symposium, British Droughts in Hydrological Society, 135-142.

Rooy, M., Van, P. A., 1965. Rainfall anomaly index independent of time and space. Journal of Notos, 14, 43-48.

Sabziparvar, A., Parandeh, A., Lashkari, H., Yazdanpanah, H., 2010. Mid-level synoptic analysis of flood-generating systems in South-west of Iran (case study: Dalaki watershed river basin). Journal of Nat. Hazards Earth Syst. Sci, 10, 2269-2279.

Trigo, R. M., Dacamara, C. C., 2000. Circulation Weather Types and Their Influence on the Precipitation Regime in Portugal. International Journal of Climatology, 20 (13), 1559-1581.