تحلیل ضمان بر مبنای «معاوضه قهری» و آثار آن در دعاوی مسئولیت مدنی

فقه و اصول

مقاله 1، دوره 50، شماره 4 - شماره پیاپی 115، اسفند 1397، صفحه 9-24   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v50i4.46720

نویسندگان

محمدمهدی الشریف؛ سمیه سعیدی^*

دانشگاه اصفهان

چکیده

در تحلیل ماهیت ضمان قهری دو دیدگاه اصلی در فقه وجود دارد. یک دیدگاه ضمان را بر مبنای غرامت صرف و دیدگاه دیگر بر مبنای معاوضه قهری تحلیل می‌کند. مراد از معاوضه قهری در حوزه ضمان قهری آن است که مال تلف‌شده به حکم شارع به ملکیت عاملِ زیان و بدل آن به ملکیت زیان‌دیده در می‌آید. با این تحلیل، ضمان قهری معاوضه بین بدل و مبدل به حکم شارع است که پذیرش آن آثار مهمی در حوزه مسئولیت مدنی دارد. مثلاً بر اساس این نهاد اجزاء باقیمانده از مال تالف و حقوق متعلق به آن، از آنِ عامل زیان است و یا در مواردی که مال مغصوب در جایی به کار رفته و در فرض جدایی فاقد ارزش است، زیان‌دیده صرفاً مستحق مطالبه بدل آن خواهد بود و نمی‌تواند علاوه بر خسارت، انتزاع عین را از مال غاصب درخواست کند. همچنین پذیرش معاوضه قهری می‌تواند منجر به ارائه نظریه جدیدی در خصوص ماهیت بدل حیلوله تحت عنوان معاوضه بین منافع مال دور از دسترس و بدل گردد.
 

کلیدواژه‌ها

کلمات کلیدی: معاوضه قهری؛ بدل حقیقی؛ بدل حکمی؛ بدل حیلوله

مراجع

اصفهانی، محمد حسین، حاشیة کتاب المکاسب، قم، أنوار الهدی، چاپ اول، 1418 ق.

امامی، حسن، حقوق مدنی، تهران، اسلامیة، چاپ بیست و ششم 1385.

انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب (للشیخ الأنصاری، ط - الحدیثة)، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، 1415 ق.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، قم، نشر الهادی، چاپ اول، 1419 ق.

بحرالعلوم، محمد بن محمد تقی، بلغة الفقیه، تهران، منشورات مکتبة الصادق، چاپ چهارم، 1403 ق.

حائری یزدی، مرتضی بن عبد الکریم، شرح العروة الوثقی (للحائری)، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1426 ق.

حکیم، محسن، مستمسک عروه الوثقی، قم، مؤسسة دار التفسیر، چاپ اول، 1416 ق.

خمینی، امام روح الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره، چاپ اول، بی‌تا.

خویی، ابو القاسم، مصباح الفقاهة (المکاسب)، چاپ سنگی، بی‌تا.

خویی، ابو القاسم، موسوعة الامام الخویی، قم، مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی، چاپ اول، 1418 ق.

رشتی، حبیب الله، کتاب الغصب، چاپ سنگی، بی‌تا.

سبزواری، عبد الأعلی، مهذّب الأحکام، قم، مؤسسه المنار، چاپ چهارم، 1413 ق.

الشریف، محمد مهدی، منطق حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم، 1392.

الشریف، محمد مهدی، و سمیه سعیدی، «مکان ارزیابی میزان خسارت در دعوای مسئولیت مدنی از منظر فقه امامیه و حقوق ایران»، پژوهش‌های فقهی، دوره دهم، 196-167، (1393).

شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، قم، کتابفروشی مفید، چاپ اول، بی‌تا.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه. چاپ اول، 1413 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، لبنان، دار الاحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، بی‌تا.

طباطبایی بروجردی، حسین، تقریرات ثلاث (للبروجردی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1413 ق.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم، حاشیة المکاسب (للیزدی)، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول، 1410 ق.

کاشف الغطاء، حسن بن جعفر، أنوار الفقاهة - کتاب الغصب، نجف اشرف، مؤسسه کاشف الغطاء، چاپ اول، 1422 ق.

کوه‌کمری، محمد بن علی حجت، کتاب البیع (للکوه‌کمری)، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1409 ق.

مجلسی، محمد تقی‌بن مقصودعلی، یک دوره فقه کامل فارسی، تهران، مؤسسه و انتشارات فراهانی، چاپ اول، 1400 ق.

نائینی، محمد حسین، الرسائل الفقهیه، قم، انتشارات مؤسسه معارف اسلامی امام رضا علیه السلام، چاپ اول، 1421 ق.

نائینی، محمد حسین، المکاسب و البیع، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1413 ق.

نائینی، محمد حسین، و آقا ضیاء عراقی، الرسائل الفقهیة (تقریرات، للنجم‌آبادی)، قم، انتشارات مؤسسه معارف اسلامی امام رضا علیه السلام، چاپ اول، 1421 ق.

هاشمی شاهرودی، محمود، مجلة فقه أهل البیت علیهم السلام (بالعربیة)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام. چاپ اول، بی‌تا.

همدانی، آقا رضا بن محمد هادی، حاشیة کتاب المکاسب، قم، مؤلف، چاپ اول، 1420 ق.