بررسی انتقادی قاعده لا دیةَ لِمَن قَتَلَه الحَدّ

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 5، دوره 50، شماره 4 - شماره پیاپی 115، اسفند 1397، صفحه 75-98   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v50i4.60478

نویسندگان

سید حسین قندیلی¹؛ علیرضا عابدی سرآسیا^{* 2}

¹دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد

²استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

یکی از قواعد فقهی که در حوزه فقه جزایی دارای کاربرد است قاعده «لا دیةَ لِمَن قَتَلَه الحَدّ» است. طبق نظر مشهور فقهای شیعه و همچنین ماده 485 قانون مجازات اسلامی مفاد قاعده بر نفی کلی ضمان نسبت به کسی که بر اثر اجرای حد شرعی کشته شده دلالت می‌کند. مهم‌ترین ادله قول مشهور روایاتی است که صراحت در نفی کلی ضمان دارد. بر این اساس، روایات مطرح شده ادله حرمت خون مسلمان را تخصیص می‌زنند. چنان‌چه ادله حرمت خون مسلمان آبی از تخصیص شناخته شود و همچنین در صراحت روایات مطرح از سوی قائلان به نفی کلی ضمان خدشه شود، در این صورت می‌توان مستندات قاعده را به وسیله ادله حرمت خون مسلمان تخصیص زد و ضمان را صرفاً از عهده مجری حد برداشت و دیه چنین فردی را از بیت المال پرداخت کرد. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی به بررسی این احتمال و ادله آن، نقد نظر مشهور و سایر اقوال، قلمرو و ضوابط اجرای قاعده و نیز رابطه آن با قواعد مشابه پرداخته است.
 همچنین مطابق با هر دو دیدگاه این قاعده را می‌توان به قصاص سرایت داد ولی سرایت آن به تعزیرات براساس دیدگاه مشهور مبنی بر این که مفاد قاعده، نفی کلی ضمان می‌باشد قابل خدشه و مورد اختلاف است. با توجه به نظریه مطرح شده در این نوشتار،  در همه حدود و تعزیرات چنان‌چه اجرای مجازات منجر به مرگ شود بیت المال ضامن خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

حدود؛ قاعده لا دیة لمن قتله الحد؛ قصاص؛ ضمان؛ تعزیرات؛ ضمان قتل

مراجع

قرآن کریم (ترجمه: ناصر مکارم شیرازی)

 

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1410 ق.

 

ابن بابویه، محمّد بن علی، من لا یحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1413 ق.

 

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، التلخیص الحبیر، بی‌جا، مؤسسه قرطبه، چاپ اول، 1416 ق.

 

ابن زهره، حمزة بن علی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ اول، ‌1417ق.

 

ابن قدامه، عبدالله بن احمد، المقنع، مکه، مکتبة المکیه، چاپ اول، 1997 م.

 

الألبانی، محمد ناصر، إرواء الغلیل، بیروت، المکتب الإسلامی، 1405 ق.

 

بروجردی، حسین، منابع فقه شیعه، ترجمه مهدی حسینیان قمی و دیگران، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، چاپ اول، 1429 ق.

 

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ اول، 1410 ق.

 

حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1409 ق.

 

خمینی، امام روح الله، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بی‌تا.

 

خویی، ابو القاسم، مبانی تکملة المنهاج، قم، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، چاپ اول، 1422 ق.

 

زراعت، عباس، شرح مبسوط قانون مجازات اسلامی مبحث دیات، تهران، انتشارات جاودانه، چاپ اول، 1393.

 

سبزواری، عبد الأعلی، مهذّب الأحکام، قم، مؤسسه المنار - دفتر حضرت آیة الله، چاپ چهارم، 1413 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، بیروت، دار التراث - الدار الإسلامیة، چاپ اول، 1410‍ ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی ، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1414‍ ق.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشی - سلطان العلماء)، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1412 ق.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1413 ق.

 

شیرازی، محمد حسینی، الفقه، القواعد الفقهیة، بی‌جا، معهد التعالیم الاسلامیة، چاپ اول، 1414 ق.

 

صاحب الجواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، بی‌تا.

 

طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1390‍ ق.

 

طوسی، محمد بن حسن ، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ‌1407 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، 1387‍ ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407‍ ق.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1413‍ ق.

 

فاضل موحدی لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة - الحدود، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام، چاپ اول، 1422 ق.

 

فیض کاشانی، محمد محسن ابن شاه مرتضی، الشافی فی العقائد و الأخلاق و الأحکام، تهران، دار نشر اللوح المحفوظ، چاپ اول، 1425‍ ق.

 

کاشانی، حبیب‌الله بن علی مدد، تسهیل المسالک إلی المدارک، قم، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1404‍ ق.

 

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

 

ماوردی، علی بن احمد، الاحکام السلطانیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1386‍ ق.

 

متقی هندی، علی‌بن‌حسام الدین، کنز الاعمال، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1409 ق.

 

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ دوازدهم، 1406 ق.

 

مرعشی نجفی، شهاب الدین، السرقة علی ضوء القرآن و السنة، قم، انتشارات کتابخانه و چاپخانه آیة الله مرعشی نجفی (ره)، چاپ اول، 1424 ق.

 

مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، بی‌جا، بی‌نا، چاپ اول، بی‌تا.

 

مصطفوی، محمد کاظم، مأة قاعدة فقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ چهارم، 1421 ق.

 

مظفر، محمد رضا، أصول الفقه، قم، اسماعیلیان، چاپ پنجم، 1375.

 

مفید، محمّد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید - رحمة الله علیه، چاپ اول، 1413 ق.

 

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1403 ق.

 

مکارم شیرازی، ناصر، أنوار الفقاهة - کتاب الحدود و التعزیرات، قم، انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام، چاپ اول، 1418 ق

 

مکارم شیرازی، ناصر ، تعزیر و گستره آن، قم، انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام، چاپ اول، 1425 ق.

 

منتظری، حسین علی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، قم، نشر تفکر، چاپ دوم، 1409 ق.

 

منتظری، حسین علی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، مترجم: محمود صلواتی، و ابوالفضل شکوری، قم، مؤسسه کیهان، چاپ اول، 1409‍ ق.

 

منتظری، حسین علی ، نظام الحکم فی الإسلام، قم، نشر سرایی، چاپ دوم، 1417 ق.

 

موسوی اردبیلی، عبد الکریم، فقه الحدود و التعزیرات، قم، مؤسسة النشر لجامعة المفید رحمه الله، چاپ دوم، 1427 ق.

 

موسوی خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1405 ق.

 

نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1408 ق.

 

منابع اینترنتی:

انصاری، محمد علی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، قابل دسترسی در وبسایت:

http://lib.eshia.ir /10193/1/544