نقش تنوع فعالیت های اقتصادی زراعی و غیرزراعی بر تاب آوری خانوارهای کشاورز روستایی در معرض خشکسالی (مطالعه موردی: شهرستان چناران)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 3، دوره 7، شماره 4 - شماره پیاپی 28، بهمن 1397، صفحه 31-52   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v0i0.71994

نویسندگان

نرگس حاجیان؛ مریم قاسمی^* ؛ عباس مفیدی

فردوسی مشهد

چکیده

در ایران کشاورزی محور اساسی تأمین معیشت به شمار آمده و در اغلب برنامه­ های توسعه نیز، مهم‌ ترین و تنها رکن اقتصادی روستا محسوب می­شود. هرچند چنین ساختاری درگذشته با توجه به اقتصاد بسته روستا قابلیّت دوام داشت ولی با بروز ناپایداری در فضاهای روستایی مشکل بتواند آسیب ­پذیری خانوارهای کشاورز روستایی را در برابر تکانه­ های بیرونی ازجمله خشکسالی کاهش دهد. مطالعه حاضر به بررسی نقش تنوع فعالیت ­های اقتصادی در تاب­آوری خانوارهای کشاورز روستایی شهرستان چناران می­پردازد. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است. متغیر مستقل «تنوع فعالیت­های اقتصادی» و متغیر وابسته «تاب ­آوری» است. تنوع به تفکیک کشاورزی و غیر کشاورزی و تاب ­آوری به تفکیک پنج مؤلفه و 34 شاخص کمی گردید. جامعه آماری شامل 2902 خانوار کشاورز روستایی در 15 روستای در معرض خشکسالی شهرستان چناران بوده است که به کمک فرمول کوکران 271 خانوار به‌عنوان نمونه تعیین گردید. در انجام تحلیل ­ها از تحلیل واریانس یک ‌طرفه، تحلیل مسیر و تحلیل خوشه ‌ای استفاده شد. نتایج تحلیل واریانس نشان داد «تنوع فعالیت ‌های اقتصادی» موجب افزایش تاب ‌آوری خانوارهای کشاورز روستایی گردیده است. به‌طوری‌که میانگین تاب ‌آوری در خانوارهای دارای منابع درآمدی غیر متنوع 40/2، نیمه متنوع 48/2 و متنوع 83/2 است. بر اساس نتایج تحلیل مسیر «تنوع فعالیت ­های اقتصادی» به میزان 19/0 و «تنوع غیرزراعی» به میزان 12/0 طور مستقیم موجب افزایش تاب ­آوری خانوارهای کشاورز روستایی گردیده است. با توجه به یافته ­های تحقیق تنوع معیشت با تأکید بر بخش غیرزراعی، را می­توان به‌عنوان استراتژی توسعه نواحی روستایی در معرض خشکسالی معرفی نمود.

کلیدواژه‌ها

تاب آوری؛ خشکسالی؛ تنوع زراعی؛ تنوع غیرزراعی؛ چناران

مراجع

احمدی، رضا؛ شریفی درآمدی، پرویز؛ 1393. بررسی اثربخشی آموزش تاب‌آوری بر سلامت روان افراد مبتلا به وابستگی مواد در کانون توسکای شهر تهران، فصلنامه مطالعات روانشناسی بالینی، شماره 16، 17-1.

ازکیا، مصطفی؛ ایمانی، علی؛ 1387. توسعه پایدار روستایی، انتشارات اطلاعات، تهران.

اسماعیلی، مهناز؛ 1394. بررسی اثرات تنوع فعالیت‌های اقتصادی بر کیفیت زندگی خانوارهای روستایی (مورد مطالعه): دهستان گلمکان شهرستان چناران، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: مریم قاسمی، رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد.

اصغرپور ماسوله، احمدرضا؛ 1392. آمار مقدماتی برای علوم اجتماعی، نشر سنبله.

جلیلی، علی؛ حسینچاری، مسعود؛ 1389. تبیین تاب‌آوری رواشناختی بر حسب خودکارآمدی در دانشجویان ورزشکار و غیرورزشکار، رشد و یادگیری حرکتی ورزشی، شماره 3، 153-131.

حبیب پور، کرم؛ صفری، رضا؛ 1391. راهنمای جامع کاربرد SPSS در تحقیقات پیمایشی (تحلیل داده‌های کمی)، موسسه راهبرد پیمایش، تهران.

حیدری ساربان، وکیل؛ مجنونی توتاخانه، علی؛ 1395. نقش تنوع معیشتی در تاب‌آوری خانوارهای روستایی پیرامون دریاچه ارومیه در برابر خشکسالی. نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، شماره 4، 49-70.

رضایی، محمدرضا، 1392، ارزیابی تاب‌آوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی (مطالعه موردی: زلزله محله‌های شهر تهران)، دوفصلنامه علمی و پژوهشی مدیریت بحران، شماره 3، 38-27.

رکن الدین افتخاری، عبدالرضا؛ موسوی، سیدمحمد؛ پورطاهری، مهدی؛ فرج زاده اصل، منوچهر؛ 1393. تحلیل نقش تنوع معیشتی در تاب‌آوری خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی (مطالعه موردی: مناطق در معرض خشکسالی استان اصفهان)، پژوهش‌های روستایی، شماره 35، 639-662.

ریاحی، وحید؛ پاشازاده، اصغر؛ 1392. اثرات اقتصادی و اجتماعی خشکسالی بر نواحی روستایی شهرستان گرمی (مطالعه موردی: دهستان آزادلو)، چشم انداز جغرافیایی در مطالعات انسانی، شماره 25، 37-17.

سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی؛ 1393. سالنامه کشاورزی استان خراسان رضوی.

سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی؛ 1394. سالنامه کشاورزی استان خراسان رضوی.

سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان خراسان رضوی؛ 1390. سالنامه آماری استان خراسان رضوی، مشهد.

شایان، محسن و پایدار، ابوذر و بازوند، سجاد؛ 1396. تحلیل تأثیرات ارتقای شاخص‌های تاب‌آوری بر پایداری سکونتگاه‌های روستایی در مقابل سیلاب (مورد مطالعه: نواحی روستایی شهرستان زرین دشت)، مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، شماره 2، 121-103.

شرفی، لیدا؛ زرافشانی، کیومرث؛ 1389. سنجش آسیب‌پذیری اقتصادی و اجتماعی کشاورزان در برابر خشکسالی (مطالعه موردی:گندم‌کاران شهرستان‌های کرمانشاه، صحنه و روانسر)، پژوهش‌های روستایی، شماره 4، 129-154.

صادقلو، طاهره؛ سجاسی قیداری، حمداله؛ 1393. اولویت بندی عوامل مؤثر بر افزایش تاب آوری کشاورزان در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر خشکسالی (مطالعه موردی:کشاورزان روستاهای شهرستان ایجرود)، جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره 10، 129-153.

عادلی، بهزاد؛ مرادی،حمیدرضا؛ کشاورز، مرضیه؛ امیرنژاد، حمید؛ 1393. خشکسالی و بازتاب‌های اقتصادی آن در نواحی روستایی (نمونه موردی: دهستان دودانگه در شهرستان بهبهان)، فصلنامه اقتصاد و فضا و توسعه روستایی، شماره 9، 131-148.

علوی زاده، سیدامیرمحمد؛ 1389. نقش متنوع سازی فعالیت‌های اقتصادی در توسعه پایدار روستایی (مطالعه موردی: شهرستان سمیرم)، پایان نامه دکتری، استاد راهنما: جعفر جوان، دانشگاه فردوسی مشهد.

علوی‌زاده، سیدامیرمحمد؛ کرمانی، مهدی؛ 1389. متنوع سازی فعالیتهای اقتصادی رویکردی در توسعه پایدار روستایی، همایش ملی سهم کشاورزی و منابع طبیعی در توسعه جمهوری اسلامی ایران در افق 1404، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت.

فاضل‌نیا، غریب؛ رجایی، مسعود؛ حکیم دوست، سیدیاسر؛ 1391. خشکسالی اقلیمی و پیامدهای مکانی و فضایی آن در مناطق روستایی (مطالعه موردی: دهستان قره پشتلوی بالا، شهرستان زنجان). فصلنامه روستا و توسعه، شماره 15، 57-72.

فلاحی، علیرضا؛ جلالی، تارا؛ 1392. بازسازی تاب آور از دیدگاه طراحی شهری پس از زلزله 1382 بم، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، شماره 18، 16-5.

قاسمی، مریم؛ جوان، جعفر؛ 1393. تبیین رابطه تنوع بخشی فعالیت‌های اقتصادی و توسعه پایدار روستایی (مطالعه موردی: شهرستان مشهد)، پژوهش‌های روستایی، شماره 2، 237-262.

محمدی‌یگانه، بهروز؛ چراغی، مهدی؛ کریم پور، ناهید؛ 1394. بررسی تاب‌آوری خانوارهای روستایی در برابر خشکسالی (مطالعه موردی: دهستان ترجان، شهرستان سقز)، دومین همایش ملی گردشگری، جغرافیا و محیط زیست پاک، اسفندماه 1394.همدان.

میرلطفی، محمودرضا؛ علوی زاده، سید امیرمحمد؛ بندانی، میثم؛ یارمحمدی، مینا؛ 1393. تحلیل اثرات عوامل محیطی و اقتصادی بر تنوع شغلی روستاییان (مطالعه موردی: روستاهای بخش یونسی شهرستان بجستان)، آمایش جغرافیایی فضا، شماره 14، 36-19.

نامنی، عزت؛ صادقی، سلیمان؛ دوستان، رضا؛ 1392، تحلیل همدیدی خشکسالی‌های فراگیر در خراسان رضوی. جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره 5، 37-54.

Asfaw, S., Pallante, G., & Palma, A., 2018. Diversification strategies and adaptation deficit: Evidence from rural communities in Niger. World Development, 101, 219-234.

Carlisle, L., 2014. Diversity, flexibility, and the resilience effect: lessons from a social-ecological case study of diversified farming in the northern Great Plains, USA. Ecology and Society, 19(3), 45.

Cooper, S., & Wheeler, T., 2015. Adaptive governance: Livelihood innovation for climate resilience in Uganda, Geoforum, 65, 96–107.

http://ndc.irimo.ir/far/

Kelso, C., & Vogel, C., 2015. Diversity to decline-livelihood adaptations of the Namaqua Khoikhoi (1800–1900). Global Environmental Change, 35, 254-268.

Liebman, M., & Schulte, L. A., 2015. Enhancing agroecosystem performance and resilience through increased diversification of landscapes and cropping systems. Elementa: Science of the Anthropocene, 3(1), 000041.

Lin, B. B., 2011. Resilience in agriculture through crop diversification: adaptive management for environmental change. BioScience, 61(3), 183-193.

World Bank., 2007, Rural Non-Farm Economy, Retrieved from: http://go.worldbank.org/19NI77