پرداخت خمس، از حکم تکلیفی محض تا حکم وضعی اشاعه در ملکیت

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 4، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 116، اردیبهشت 1398، صفحه 77-91   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v51i1.30618

نویسندگان

نصراله جعفری خسروآبادی^{* 1}؛ اردوان ارژنگ²؛ محمدعلی فلاح علی‌آباد³

¹استادیار گروه حقوق، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران

²دانشیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران

³دانشجوی دکترای تخصصی فقه و حقوق خصوصی، دانشگاه میبد، میبد، ایران

چکیده

وجوب پرداخت خمس و تصرف در مال متعلق خمس، از حیث آثار وضعی و تکلیفی شایسته بازبینی است. واکاوی آن به ماهیت حکم و نحوه تعلق آن به مال بستگی دارد. در خصوص حکم مزبور، چند صورت، از حکم تکلیفی محض گرفته تا حکم وضعی اشتغال ذمه و اشاعه در ملکیت (اشاعه حقیقی، اشاعه در مالیت و اشاعه کلی در معین) قابل تصور است. به نظر اغلب فقها، ماهیت این حکم، تکلیفی محض نیست و بدون تردید حکمی وضعی نیز به تبع حکم تکلیفی در مسئله جریان دارد اما در ماهیت این حکم وضعی اختلاف نظر است. از نظرگاه مشهور، حکم وضعی مزبور تحقق مالکیت مشاعی برای صاحبان خمس است و جز در صورت اتلاف مال و یا تعدی و تفریط به ذمه مکلّف تعلق نمی‌گیرد؛ ولی این قول با برخی دیگر از مؤلفه‌های حکم، سازگاری ندارد. با استخراج مؤلفه‌های مسئله خمس و با توجه به ظاهر آیات و روایات، می‌توان نتیجه گرفت که اگر چه حکم اولیه در این باب، تعلق به عین به نحو ملکیت مشاعی است؛ ولی این مالکیت برای صاحبان خمس متزلزل است و با تصرف مالک، در ذمه مالک قرار می‌گیرد و تصرفات شخص در مال متعلق خمس، نافذ و صرفاً ضامن ارزش و قیمت خمس خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

خمس؛ حکم تکلیفی؛ حکم وضعی؛ اشاعه در ملکیت؛ اشاعه در مالیت

مراجع

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، 1410 ق.

 

ابن بابویه، محمد بن على، الخصال، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، 1362.

 

ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، الکافی فی الفقه، اصفهان، کتابخانه عمومى امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام، چاپ اول، 1403 ق.

 

اراکى، محمدعلی، رسالة فی الإرث، قم، مؤسسه در راه حق، 1413 ق.

 

اشتهاردى، على‌پناه، مدارک العروة، تهران، دار الأسوة للطباعة و النشر، چاپ اول، 1417 ق.

 

انصارى، مرتضى بن محمد امین، کتاب الخمس، قم، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، چاپ اول، 1415 ق.

 

بروجردى، حسین، رسالة فی الخمس، قم، مرکز فقهى ائمه اطهار، چاپ اول، 1423ق.

 

بنى فضل، مرتضى بن سیف على، مدارک تحریر الوسیلة - الزکاة و الخمس، بی‌تا.

 

بهجت، محمدتقی، جامع المسائل، قم، دفتر معظم‌له، چاپ دوم، 1426 ق.

 

تبریزى، جواد بن على، منهاج الصالحین، قم، مجمع الإمام المهدی (عج)، چاپ اول، 1426ق.

 

جوادی آملی، عبدالله، توضیح المسائل، قم، انتشارات اسراء، 1394.

 

حرعاملى، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، 1409 ق.

 

حسینى سیستانى، على، منهاج الصالحین، قم، دفتر حضرت آیة الله سیستانى، چاپ پنجم، 1417ق.

 

حکیم طباطبایى، محسن، مستمسک العروة الوثقى، قم، مؤسسه دار التفسیر، چاپ اول، 1416 ق.

 

حکیمى، محمدرضا، و حکیمى، محمد و حکیمى، على، الحیاة، ترجمه احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ اول، 1380

 

حمیرى، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد (ط - الحدیثة)، قم، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، 1413 ق.

 

خمینى، روح اللّه، استفتاءات، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، 1422 ق.

 

خمینى، روح اللّه ، العروة الوثقى مع تعالیق الإمام الخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، چاپ اول، 1422 ق.

 

خمینى، روح اللّه ، توضیح المسائل، چاپ اول، 1426 ق.

 

خویى، ابو القاسم، المستند فی شرح العروة الوثقى، بی‌تا.

 

خویى، ابو القاسم ، منهاج الصالحین، قم - ایران، نشر مدینة العلم، 1410 ق.

 

روحانى قمّى، محمد، المرتقى إلى الفقه الأرقى - کتاب الخمس، قم، مؤسسه مولود الکعبة، چاپ اول، 1422 ق.

 

سبحانى، جعفر، الخمس فی الشریعة الإسلامیة الغراء، قم، مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، چاپ اول، 1420 ق.

 

سبزوارى، عبد الأعلى، مهذّب الأحکام، قم، مؤسسه المنار - دفتر حضرت آیة الله، چاپ چهارم، 1413 ق.

 

سیفى مازندرانى، علی‌اکبر، دلیل تحریر الوسیلة - الخمس، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، چاپ اول، 1417 ق.

 

شاهرودى، محمود، کتاب الخمس، قم، مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام، چاپ دوم، 1425 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکى، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1417 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکى ، القواعد و الفوائد، قم، کتابفروشى مفید، چاپ اول، بی‌تا.

 

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404 ق.

 

صافى گلپایگانى، على، ذخیرة العقبى فی شرح العروة الوثقى، قم، گنج عرفان، چاپ اول، 1427ق.

 

صیمرى، مفلح بن حسن، تلخیص الخلاف و خلاصة الاختلاف - منتخب الخلاف، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، چاپ اول، 1408 ق.

 

طبرسى، فضل بن حسن، المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، چاپ اول، 1410 ق.

 

طوسى، محمد بن حسن، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1390 ق.

 

طوسى، محمد بن حسن ، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، 1387 ق.

 

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة (ط - الحدیثة)، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، 1419 ق.

 

عراقى، ضیاء الدین، شرح تبصرة المتعلمین، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، 1414 ق.

 

علامه حلّى، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة (ط - الحدیثة)، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1420 ق.

 

فاضل لنکرانى، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة - الصلاة، قم، چاپ اول، 1408ق.

 

فاضل لنکرانى، محمد ، جامع المسائل (عربی - للفاضل)، قم، انتشارات امیر قلم، چاپ اول، 1425ق.

 

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، چاپ اول، 1404 ق.

 

فقعانى، على بن محمد بن طى، مسائل ابن طی - المسائل الفقهیة، بی‌تا.

 

فیَّاض کابلى، محمد اسحاق، تعالیق مبسوطة على العروة الوثقى، قم، انتشارات محلاتى، چاپ اول، بی‌تا.

 

کاشف الغطاء، جعفر، شرح الشیخ جعفر على قواعد العلاّمة ابن المطهر، مؤسسه کاشف الغطاء - الذخائر، 1420 ق.

 

کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی (ط - الإسلامیة)، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

 

محقق حلّى، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سید الشهداء علیه السلام، چاپ اول، 1407 ق.

 

محقق کرکى، على بن حسین، رسائل المحقق الکرکی، قم، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى و دفتر نشر اسلامى، چاپ اول، 1409 ق.

 

مفید، محمد بن محمد، الفصول المختارة، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق.

 

منتظرى، حسین‌على، کتاب الخمس و الأنفال، قم، چاپ اول، بی‌تا.

 

نجم‌آبادى، ابوالفضل، ‌الرسائل الفقهیة، تقریرات نایینی و عراقی، تصحیح مؤسسه آیة الله العظمى بروجردى ‌‌انتشارات مؤسسه معارف اسلامى امام رضا علیه السلام، چاپ اول، ‌‌1421 ق‌.

 

وحید خراسانى، حسین، منهاج الصالحین، قم، مدرسه امام باقر علیه السلام، چاپ پنجم، 1428ق.

 

یزدى، محمد کاظم‌بن عبد العزیز، العروة الوثقى، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1409 ق.