بررسی چیستی سیاق با رویکرد فقهی و اصولی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 6، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 116، اردیبهشت 1398، صفحه 111-134   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v51i1.55299

نویسندگان

مریم صباغی ندوشن^{* 1}؛ محمدحسن حائری²؛ حسین صابری²

¹دانش آموخته دکتری دانشگاه فردوسی مشهد، مدرس حوزه و دانشگاه

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

سیاق به عنوان چارچوب و قالب ذهنی کلام و ظرف تحقق قرائن در دریافت مرام و مقصود از کلام ایفای نقش می‌کند که در بستر قرائن لفظی متصل و مترابط به گونه مسبوق یا ملحوق سامان می‌یابد. قرائن منفصل نیز در صورتی که در کلام متکلمی چون شارع باشد که عادت او بر نصب قرائن به گونه منفصل و اعتماد به آن‌ها باشد، به مثابه قرینه متصل است و از همین رو فصل در کلمات او به منزله لا فصل به شمار می‌آید. قرینه حالیه نیز به لحاظ مقارنت و پیوند آن با کلام، ملحق به قرینه متصل بلکه از همان سنخ و همسان با آن است. اما غرض و غایت منظور از کلام نیز گرچه به عنوان عنصری اساسی در این راستا مدد می‌رساند؛ لکن به جهت قصور در اشتمال بر تمام موارد دلالت سیاق، از جمله موارد عدم تعلق اراده چون دلالت اشاره؛ فاقد ظرفیت لازم برای وقوع در مقام تعریف است. همچنین تعریف سیاق به گونه‌ای که مشتمل بر قرائن لفظی سابق یا قرائن حالی نباشد، تعریفی مضیق از سیاق است که با موارد کاربرد وسیع آن ناسازگار است. از طرف دیگر احتساب قرائن گسسته در مطلق کلام ولو غیر شارع، تعریف موسع از سیاق و ناتمام است.

کلیدواژه‌ها

سیاق؛ قرائن؛ پیوسته؛ گسسته؛ مقالیه؛ حالیه

مراجع

ابن ابی جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه، قم، دار سیدالشهدا، 1405ق.

ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، بی‌تا.

ابن امیر حاج، محمد بن محمد، التقریر و التحبیر، بی‌جا، دارالکتب العلمیه، 1403 ق.

ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، 1420 ق.

ابن فارس، احمدبن فارس، معجم مقاییس اللغة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1404 ق.

ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1414 ق.

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، درر الفوائد فی الحاشیة علی الفرائد، الحاشیه الجدیده، تهران، مؤسسه الطبع والنشر، 1410 ق.

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین ، کفایة الاصول، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1409 ق.

اراکی، محسن، نظریة الحکم فی الاسلام، قم، مجمع اندیشه اسلامی، 1425 ق.

اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة والبرهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403 ق.

اسعدی، محمد و همکاران، آسیب شناسی جریان‌های تفسیری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389.

آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415 ق.

امامی خوانساری، محمد، تسدید القواعد فی حاشیة الفرائد، تهران، شیخ محمد قوانینی،1352.

آملی، محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، تهران، مؤلف، 1380 ق.

انصاری، مرتضی بن محمد امین، مطارح الأنظار (ط-الحدیثه)، مقرر: ابوالقاسم کلانتر، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1383.

اوسی، علی، الطباطبائی منهجه و تفسیره، تهران، المعاونیه للعلاقات الدولیة فی منظمة الاعلام، 1405ق.

ایروانی، علی، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1406 ق.

بابایی، علی‌اکبر و دیگران، روش‌شناسی تفسیر قرآن، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها، 1380.

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405 ق.

بروجردی، حسین، تفسیر الصراط المستقیم، قم، مؤسسه انصاریان، 1416 ق.

بروجردی، حسین ، لمحات الاصول، مقرر روح الله خمینی، قم، مؤسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی، 1421ق.

بزدوی، عبدالعزیز، کشف الاسرار عن اصول فخر الاسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418 ق.

تبریزی، جواد، دروس فی مسائل علم الاصول، قم، دار الصدیقه الشهیده سلام الله علیها،1387.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح-تاج اللغة و الصحاح العربیة، بیروت، دار العلم للملایین، 1410 ق.

حائری یزدی، عبدالکریم، درر الفوائد، قم، مؤسسه الشر الاسلامی، 1418 ق.

حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1409 ق.

حسان، تمام، البیان فی روائع القرآن، قاهره، عالم الکتب، 1420 ق.

حسن، خالد رمضان، معجم اصول الفقه، قاهره، مطبعة المدنی، 1418 ق.

حسینی حائری، کاظم، فقه العقود، قم، مجمع اندیشه اسلامی، 1423 ق.

حسینی شیرازی، محمد، من فقه الزهراء، قم، رشید، 1428 ق.

حکیم، محسن، مستمسک العروه الوثقی، قم، مؤسسه دارالتفسیر، 1416 ق.

حکیم، محمدسعید، مصباح المنهاج-کتاب الطهارة، قم، مؤسسة المنار، بی‌تا.

حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1415 ق.

خامه‌گر، محمد، ساختار هندسی سوره‌های قرآن، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1382.

خرازی، محسن، عمدة الاصول، قم، مؤسسه در راه حق، 1422 ق.

خمینی، روح الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421 ق.

خمینی، روح الله ، کتاب الطهارة، مقرر: محمدفاضل لنکرانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1422ق.

خوانساری، موسی بن محمد، رسالة فی قاعدة نفی الضرر، تهران، المکتبة المحمدیة، 1373 ق.

خویی، ابوالقاسم، مصباح الاصول، مقرر: محمدسرور واعظ حسینی بهسودی، قم، مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی، 1422 ق.

خویی، ابوالقاسم ، مصباح الفقاهة، مقرر: محمدعلی توحیدی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

خویی، ابوالقاسم، موسوعة الامام الخویی، قم، مؤسسة احیاء آثار الامام الخویی، 1418 ق.

دارابی، محمد، مقامات السالکین، قم، نشر مرصاد، 1418 ق.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، لبنان ـ سوریه، دار العلم ـ الدار الشامیه، 1412 ق.

رجبی، محمود، روش تفسیر قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385.

رحمان ستایش، محمدکاظم، رسائل فی ولایة الفقیه، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1425 ق.

روحانی، صادق، زبدة الاصول، تهران، حدیث دل، 1382.

روحانی، صادق، فقه الصادق علیه السلام، قم، دار الکتاب، مدرسه امام صادق علیه السلام، 1412 ق.

زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت، دار الکتاب العربی، 1417 ق.

زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بی‌جا، دار احیاء الکتب العربیه، 1376 ق.

زمخشری، محمود بن عمر، اساس البلاغة، بیروت، دار صادر، 1979 ق.

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407 ق.

سبزواری، عبدالاعلی، مهذب الاحکام، قم، مؤسسه المنار- دفتر حضرت آیه الله، 1413 ق.

سلوی، محمد العوا، الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم، قاهره، دارالشرق، 1419 ق.

سیستانی، علی، الرافد فی علم الاصول، مقرر منیر قطیفی، قم، لیتوگرافی حمید، 1414 ق.

سیستانی، علی، قاعده لاضرر و لاضرار، مقرر محمدباقر سیستانی، قم، بی‌نا، بی‌تا.

سیفی مازندرانی، علی‌اکبر، دلیل تحریر الوسیله- الامر بالمعروف والنهی عن المنکر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1415 ق.

سیفی مازندرانی، علی‌اکبر، دلیل تحریر الوسیله-فقه الربا، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر اسلامی، 1430 ق.

سیفی مازندرانی، علی‌اکبر، مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیه الاساسیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1425ق.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، لبنان، دارالفکر، 1416 ق.

شافعی، محمدبن ادریس، الرسالة، بمبئی، تجارة الکتب، بی‌تا.

شهید اول، محمدبن مکی، ذکری الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1419 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، المقاصد العلیة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1420 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیه، 1413ق.

شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، دمشق-بیروت، دار ابن کثیر، دارالکلم الطیب، 1414 ق.

شیرازی، علی، تعلیقه علی فرائد الاصول، بی‌جا، بی‌نا، 1328 ق.

صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغه، بیروت، عالم الکتاب، 1414 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.

صدر، محمدباقر، بحوث فی علم الاصول، مقرر: محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی، 1417 ق.

صدر، محمدباقر ، دروس فی علم الاصول، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1418 ق.

صدر، محمدباقر ، قاعده لا ضرر و لاضرار، مقرر: کمال حیدری، قم، دار الصادقین للطباعه و النشر، 1420 ق.

صدر، محمدباقر ، مباحث الاصول، مقرر: کاظم حسینی حائری، قم، مجمع اندیشه اسلامی، 1423 ق.

صنقور، محمد، المعجم الاصولی، قم، مشورات الطیار، 1428 ق.

طباطبائی قمی، تقی، آراؤنا فی اصول الفقه، قم، محلاتی، 1371.

طباطبائی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، 1372.

طوسی، محمدبن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1390 ق.

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامه (ط-الحدیثه)، قم، دفتر اتشارات اسلامی، 1419 ق.

عراقی، ضیاء الدین، مقالات الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1420 ق.

عطار، حسن بن محمد، حاشیة العطار علی شرح الجلال المحلی علی جمع الجوامع، بی‌جا، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.

عموش، خلود، الخطاب القرآنی: دراسة فی العلاقة بین النص و السیاق (مثل من سوره البقره)، گفتمان قرآنی، ترجمه حسین سیدی، تهران، سخن، 1388.

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة-الصلاة، قم، مؤلف، 1408 ق.

فاضل لنکرانی، محمد ، تفصیل الشریعة-النجاسات و احکامها، قم، مؤلف، 1409 ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، 1410 ق.

فضل الله، محمد حسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دارالملاک للطباعه والنشر، 1419 ق.

فیاض، محمد اسحاق، تعالیق مبسوطة علی العروه الوثقی، قم، انتشارات محلاتی، بی‌تا.

فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۲۶ ق.

فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، منشورات دار الرضی، بی‌تا.

قزوینی، علی، ینابیع الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1424 ق.

قندهاری، محمد آصف، الفقه و مسائل طبیة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1424 ق.

کاشانی، فتح الله بن شکر الله، زبدة التفاسیر، قم، بنیاد معارف اسلامی، 1423 ق.

کاشف الغطاء، محمدحسین، الفردوس الأعلی، شارح: محمدعلی طباطبائی، قم، دار انوار الهدی، 1426 ق.

کاشف الغطاء، مهدی، مورد الأنام فی شرح شرائع الاسلام، نجف اشرف-عراق، مؤسسه کاشف الغطاء، بی‌تا.

کلباسی، محمد، رساله فی حجیة الظن، بی‌جا، بی‌نا، 1317 ق.

کنعانی، حسن، «پژوهشی در سیاق و سیرتحول کاربرد آن»، فصلنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن، سال ششم، شماره بیست و چهارم، تابستان 1389.

گرامی، محمدعلی، شناخت قرآن، قم، مؤسسه فرهنگ منهاج، 1383.

محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سید الشهداء علیهم السلام، 1407 ق.

محقق داماد، محمد، کتاب الصلاة، مقرر: محمد مؤمن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416 ق.

محقق کرکی، علی بن حسین، رسائل المحقق الکرکی، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی و دفتر نشر اسلامی، 1409 ق.

مدرسی یزدی، عباس، نماذج الاصول فی شرح مقالات الاصول، قم، داوری، 1383.

مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محب الحسین، 1419 ق.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر، 1414 ق.

مصطفوی، حسن، التحقیق، تهران، مرکز الکتاب و الترجمه و النشر، 1402 ق.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم، اسماعیلیان، 1375.

معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1428 ق.

مکی عاملی، حسین یوسف، قواعد استنباط الاحکام، قم، مؤلف، 1391 ق.

ملکی میانجی، محمدباقر، بدائع الکلام، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1400 ق.

منتظری، حسین‌علی، دراسات فی المکاسب المحرمة، قم، نشر متفکر، 1415 ق.

موسوی قزوینی، ابراهیم، ضوابط الاصول، قم، مؤلف، 1371 ق.

میرزای شیرازی، محمد حسن، تقریرات آیة الله المجدد الشیرازی، مقرر: مولی علی روزدری، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1409 ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، قوانین الاصول (طبع قدیم)، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیه، 1378ق.

نائینی، محمد حسین، اجود التقریرات، مقرر: ابوالقاسم خویی، قم، مطبعه العرفان، 1352.

نائینی، محمد حسین ، رسالة الصلاة فی المشکوک، شارح: جعفر الغروی نائینی، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1418 ق.

نجم آبادی، ابوالفضل، الاصول، قم، مؤسسه آیه الله العظمی بروجردی، 1380.

نراقی، احمد بن محمد مهدی، الحاشیة علی الروضة البهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1425 ق.

نراقی، مهدی بن ابی‌ذر، انیس المجتهدین، قم، مؤسسه بوستان کتاب، 1388.

هاشمی شاهرودی، محمود، قراءات فقهیة معاصرة، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، 1423 ق.

همدانی، رضا بن محمدهادی، مصباح الفقیه، قم، المؤسسة الجعفریة لاحیاء التراث، 1416 ق.

پایگاه‌های اینترنتی:

جوادی آملی، عبدالله، درس خارج فقه، مورخ 8/9/88، قابل دسترسی در پایگاه اینترنتی مدرسه فقاهت به نشانی:

www.eshia.ir/feqh/archive/text/javadi/feqh/88/880918.