بررسی رفتار آشوبناک فرایندهای ژئومورفولوژیکی حوضۀ آبریز قزل‌اوزن

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 1، دوره 8، شماره 1 - شماره پیاپی 29، فروردین 1398، صفحه 1-23   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v0i0.71338

نویسندگان

غلام حسن جعفری^* ؛ هژیر محمدی

دانشگاه زنجان

چکیده

ژئومورفولوگ‏ها معمولاً به‌عنوان یک اصل ضروری به تشریح گذشته و حال پرداخته و آینده فرایندها را پیش­بینی می­کنند تا ماهیت و سرعت تغییرات را درک نمایند. آشوب به معنای نظم در بی‌نظمی است. این پژوهش بر مبنای مطالعات کتابخانه­ای و میدانی، سعی دارد رفتار آشوبناک فرایندهای ژئومورفولوژیکی حوضۀ آبریز قزل‌اوزن را موردمطالعه قرار دهد. به این منظور تغییرات سطح اساس، اسارت و انحراف رودخانه، قطع ناگهانی سطوح تراکمی، مخروط‌های‏افکنه متداخل، سلول‌های هیدروژئومورفولوژیکی، دومینوی ژئومورفولوژیکی، گنبدهای نمکی و ضریب فرسایش قهقرایی در زیرحوضه‌های قزل‌اوزن موردمطالعه قرارگرفته است. نتایج نشان می­دهد که آثار تغییرات سطوح اساس محلی در دو ژئونرون بیجار و زنجان‌رود به‌صورت سطوح تراکمی منعکس‌شده است. همین تغییرات منجر به اسارت و انحراف رودخانه‌های قلعه‌چای، مهرآباد و انگوران چای شده است. تغییر سطوح اساس در ژئونرون طارم در دو طرف قزل‌اوزن بیش از 10 مخروط‏افکنه متداخل برجای گذاشته است. شبکه ژئونرونتیکی حوضه از عوامل مختلفی متأثر شده که از تجمع آن‌ها به‌عنوان سلول یادشده است. توزیع سلول‌های لیتولوژیکی و تکتونیکی موجب فرسایش خطی یا خط در سطح رودخانه شده است. انرژی ناشی از تغییرات سطح اساس برون حوضه‌ای، از بالاترین رتبه آبراهه یک حوضه، مانند مهره‌های دومینو تا آبراهه‌های رتبه یک منتقل می‌شود. در برونزد گنبدهای نمکی قزل‌اوزن، علاوه بر دیاپیر و زمین‌ساخت، کاوش و حفر رودخانه‌های حوضه قزل‌اوزن نقش اساسی داشته‌اند. بعد فرکتال بین 1 تا 2 اکثر زیرحوضه‏ها حاکی از فرکتال خط در سطح است. بعد فرکتالی بالاتر از 2 در بقیه زیرحوضه‌ها، دال بر فرکتال در سطح است. میانگین ضریب فرسایش قهقرایی در رتبه یک آبراهه‏های زنجان و طارم دلالت بر تخلیه ماده و انرژی ژئونرون طارم به‌صورت خطی دارد.

کلیدواژه‌ها

ژئونرون؛ سطح اساس؛ دومینو؛ آشوب؛ تعادل؛ گنبد نمکی؛ سلول ژئومورفیک

مراجع

انیس حسینی، مسعود، ذاکر مشفق، محمد؛ 1392. تحلیل و پیش‌بینی جریان رودخانه کشکان با استفاده از نظریه آشوب. مجله علمی-پژوهشی هیدرولیک. دوره 8. شماره 3. صص 45-61.

آقانباتی، سید علی؛ 1383. زمین شناسی ایران. انتشارات سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور. ص 708.

بربریان، مانوئل؛ قرشی، منوچهر؛ 1984. نوزمین ساخت، لرزه زمین ساخت و خطر گسلش لرزه زا در منطقه احداث کارخانه ذوب سرب و روی زنجان. سازمان زمین شناسی کشور. تهران.

پورکرمانی، محسن و آرین، مهران؛ 1378. تحلیل ساختاری گسل حلب. سومین همایش انجمن زمین‌شناسی ایران. ص 3. تهران.

خسروی، عذرا؛ سپهر، عادل؛ عبدالله زاده، زهرا؛ 1395. رفتار فرکتالی و ارتباط آن با خصوصیات هیدرو مورفومتری حوضه‌های آبریز دامنۀ شمالی بینالود. هیدروژئومورفولوژی. شماره 9. صص 20-1. تبریز.

داداش زاده، زهرا؛ مختاری، لیلاگلی؛ آراء، هایده؛ 1393. کیاس فرسایشی و تحولات پیش‌بینی‌نشده چاله اردبیل. مجلۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی. سال 25. پیاپی 55. شماره 3. صص 242-231.

دریو، ماکس؛ 1390. مبانی ژئومورفولوژی. ترجمه خیام. مقصود؛ انتشارات مبنا. تبریز.

رامشت، محمد حسین، شاه زیدی، سمیه سادات؛ 1390. کاربرد ژئو مورفولوژی دربرنامه ریزی ملی، منطقه‏ای، اقتصادی، توریسم. انتشارات دانشگاه اصفهان. چاپ دوم. 392 ص.

رامشت، محمدحسین؛ 1375. کاربرد ژئومورفولوژی در برنامه‌ریزی ملی- منطقه‌ای. انتشارات دانشگاه اصفهان. چاپ اول. اصفهان.

رامشت، محمدحسین؛ 1382. نظریه کیاس در ژئومورفولوژی. فصلنامه جغرافیا و توسعه. 1(1)، 36-13.

رضایی مقدم، محمدحسین، ثروتی، محمدرضا، اصغری سراسکانرود، صیاد؛ 1390. بررسی مقایس‌های الگوی پیچانرود با استفاده از تحلیل هندسه فراکتالی و شاخص‌های زاویه مرکزی و ضریب خمیدگی مطالعه موردی: رودخانه قزل اوزن. پژوهش نامه مدیریت حوضه آبخیز. سال دوم. شماره 3. صص 18 - 1.

سید جوادین، سید رضا، امیرکبیری، علیرضا؛ 1384. مروری جامع بر نظریه‌های مدیریت و سازمان. نگاه دانش. جلد اول.

شقاقیان، محمود رضا؛ بیدختی، ناصرطالب؛ 1388. بررسی وجود آشوب در جریان رود در مقیاس‌های زمانی گوناگون. مجله مهندسی آب. سال 2. صص 8-1.

عملی زاده، هیوا، شایان، سیاوش؛ 1390. نظریه آشوب در ژئومورفولوژی جریانی. مطالعه موردی تغییرات بستر رود کل. هرمزگان. مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی. سال 25. پیاپی 55. شماره 3. صص 230-217.

عملی زاده، هیوا، ماه‌پیکر، امید، سعادتمند، مریم؛ 1393. بررسی نظریه‌ فرکتال در ژئومورفولوژی رودخانه‌ای: مطالعه‌ی موردی زرینه‌رود. مجله پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی. سال سوم. شماره 2. صص. 241-130.

فهیم فرد، سارا، شمسایی، ابوالفضل، فتاحی، محمدهادی، فرزین، سعید؛ 1394. بررسی تأثیر سد بر الگوی آشوبی انتقال بار معلق رود مطالعه موردی: سد کرج. مجله مهندسی آب. سال هشتم. صص 89-100..

قاهری، عباس؛ قربانی، محمدعلی؛ دل افروز، هادی؛ ملکانی، لیلا؛ 1391. ارزیابی جریان رودخانه با استفاده از نظریه آشوب. مجله پژوهش آب ایران. سال 6. شماره 10. صص 186-177.

کرم، امیر؛ 1389. نظریۀ آشوب. فرکتال. برخال؛ و سیستم‌های غیرخطی در ژئومورفولوژی. فصل‌نامه جغرافیای طبیعی. سال سوم. شماره 8. صص 82-67.

محمودی، فرج الله؛ 1352. جغرافیای ناحیه‌ای قروه. بیجار. دیواندره. انتشارات دانشگاه تهران. طرح پژوهشی کردستان. نشریه‌ شماره‌ 9. ص 184.

Ariza.V. A, Jimenez-Hornero. F., Gutierrez de Rave. E., 2013, Multi-fractal analysis applied to the study of the accuracy of DEM-based stream derivation, Geomorphology, Volume 197, 85-95.

Baas, A.C.W, 2002. Chaos, fractals and self-organization in coastal geomorphology: simulating dune landscapes in vegetated environments. Geomorphology 48, 309 – 328.

Bi, L., He, H., Wei, Z., Shi, F., 2012. Fractal properties of landform in the Ordos Block and surrounding areas, China. Geomorphology, 175, 151–162.

Dombradi. E, Timar.G, Bada.G, Cloetingh. S, Horvath. F., 2007. Fractal dimension estimations of drainage network in the Carpathian–Pannonian system, Global and Planetary Change, No 58, Pp 197–213.

Frascati. A and Lanzoni.S., 2010. Long-term River meandering as a part of chaotic dynamics? A contribution from mathematical modelling, Landforms No. 35, Pp 791–802.

Jianhua, X. Yaning, C. Weihong, L. Minhe, J. Shan, D., 2009. The complex nonlinear systems with fractal as well as chaotic dynamics of annual runoff processes in the three headwaters of the Tarim River, Geogr Sci, No. 19, Pp 25-35.

Milliman. J. D, Syvitski J. P. M., 2013. Geomorphic/Tectonic Control of Sediment Discharge to the Ocean: The Importance of Small Mountainous Rivers, the Journal of Geology, Vol. 100, No. 5, Pp. 525-544.

Nicolis, C., 1987. Long-term climatic variability and chaotic dynamics, Journal Dynamic Meteorology and Oceanography, Vol 39, Issue 1, Pp 1-9.

Pedersen, G. B. M., & Head, J. W., 2011. Chaos formation by sublimation of volatile-rich substrate: Evidence from Galaxias Chaos, Mars. Icarus, 211(1), 316-329.

Phillips, J. D., 1993. Interpreting the fractal dimension of river networks. Fractals in geography, 7, 142-157.

Phillips, J. D., 2006. Deterministic chaos and historical geomorphology: a review and look forward. Geomorphology, 76(1), 109-121.

Tsonis, A. A., 1989. Chaos and unpredictability of weather, Weather, Vol. 44, P 258–263.

Turcotte, D.L., 1992. “Fractal and Chaos in Geology and, Geophysics”, Geophysics Combridge University Press, Combridge, P 121.

Turcotte, D.L., 2007. “Fractal and Chaos in Geology and, Geophysics”, Geophysics Combridge University Press, Combridge, P 121.

Zhou. Y, Ma, Z. Wang, L., 2002. Chaotic dynamics of flood series in the Huaibei River Basin for the last 500 years, journal of Hydrology, no 258, Pp 100-110.