تحلیل مقتضای اطلاق قرارداد از حیث زمان اجرا از منظر فقه امامیه، حقوق ایران و مصر

فقه و اصول

مقاله 8، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 116، اردیبهشت 1398، صفحه 159-179   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v51i1.59088

نویسندگان

رسول مخصوصی^{* 1}؛ علیرضا عالی پناه²

¹دانشگاه شهید مطهری(ره)

²دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

وجوب ایفای تعهدات، به‌ویژه تعهدات ناشی از عقود و قراردادها، از اصول مسلم فقهی – حقوقی است که در آیه «اَوفوا بالعقود» نیز تأکید شده است. در خصوص این حکم و آثار و لوازم آن مسائل بسیاری وجود دارد که یکی از آن‌ها پرسش از زمان اجرای تعهدات قراردادی است. بی‌گمان، در موردی که متعاملین زمان تسلیم را صریحاً یا ضمناً تعیین کرده باشند، زمان اجرای قرارداد، به پیروی از اصل وجوب وفای به عقد، همان زمان تعیین شده است و در صورتی که زمان تسلیم در متن قرارداد تصریح و تعیین نشده باشد، چنانچه در مورد آن عرف و عادت وجود داشته باشد، همان متبع است و در غیر این صورت، شاید حمل اطلاق عقد بر اجرای فوری قرارداد در فقه مشهورتر باشد. در قانون مدنی ایران نیز در فرض نخست با استناد به مواد ۱۰ و ۲۱۹ قانون مدنی، در فرض دوم با عنایت به مواد ۲۲۰ و ۲۲۵ همان قانون و در فرض سوم با استناد به ماده ۳۴۴ قانون مدنی نتایج پیشین را می‌توان گرفت. قانون مدنی مصر و حقوق‌دانان مصری نیز در این فرض چنین دیدگاهی دارند. با این همه، روایی این استنباط در فرض سوم و نیز مفهوم فوریت بر فرض روایی محل مناقشه است. نوشتار حاضر بررسی این مناقشات را به روش توصیفی – تحلیلی مطمح نظر دارد و طبق بررسی‌های انجام شده اطلاق عقد را باید بر وجوب فوری وفا پس از مطالبه حمل کرد.

کلیدواژه‌ها

واژگان کلیدی: زمان اجرای تعهد؛ شرط تاجیل؛ شرط تعجیل؛ ایفای تعهد؛ اطلاق عقد

مراجع

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایة الاصول، تحقیق و تعلیق عباس علی زارعی سبزواری، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ هفتم، 1431 ق.

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحربر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410 ق.

ابن زهره، حمزة بن علی، غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1417ق.

ابن فهد حلّى، احمد بن محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414 ق.

ابوالصلاح حلبی، تقی الدین بن نجم، الکافی فی الفقه، اصفهان، کتابخانه عمومی امام امیر المومنین(ع)، 1403ق.

اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم، 1403 ق.

اصفهانی، محمد حسین، حاشیه کتاب المکاسب، قم، انوار الهدی، 1418 ق.

امامی، حسن، حقوق مدنی، تهران، انتشارات اسلامیه، بی‌تا.

انصاری مرتضی بن محمد امین، المکاسب المحرمة و البیع و الخیارات، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415 ق.

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1405 ق.

بروجردی عبده، محمد، حقوق مدنی، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1381.

حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، 1409 ق.

خمینی، روح الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره، 1421 ق.

خوانساری، محمد امامی، الحاشیه الثانیة علی المکاسب، همراه با «الحاشیة الأولی علی المکاسب» در یک جلد، بی‌تا.

خویی، ابوالقاسم، المکاسب - مصباح الفقاهة، بی‌تا.

روحانی، صادق، فقه الصادق (ع)، قم دار الکتاب- مدرسه امام صادق علیه السلام، 1412 ق.

سبحانی، جعفر، المختار فی احکام الخیار، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1414 ق.

سنهوری، عبدالرزاق، الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید، نظریه الالتزام بوجه عام، بیروت لبنان، دار احیاء التراث العربی 1952 م.

شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1417 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیة (حاشیة سلطان العلماء) قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1412 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی ، حاشیة الارشاد، تصحیح رضا مختاری، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1414 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی ، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1413ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت -لبنان دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404 ق.

طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1390 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، 1387 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتب العربیه، 1400 ق.

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1419 ق.

عدل، مصطفی (منصور السلطنه)، حقوق مدنی، به کوشش محمد رضا بندرچی، قزوین، بحرالعلوم، 1373.

علامه حلی، حسن بن یوسف، تبصرة المتعلمین فی احکام الدین، تهران، مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تهران، 1411 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف ، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة (ط -الحدیثه) قم، مؤسسه امام صادق (ع) 1420 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف ، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1414 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف ، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.

فاضل آبی، حسن بن ابی طالب، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، َقم، دار الکتاب- مدرسه امام صادق علیه السلام، چاپ سوم، 1417 ق.

فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل (فارسی)، قم، امیر قلم، چاپ یازدهم، بی‌تا.

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، 1404 ق.

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408 ق.

محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن، کفایة الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1423 ق.

مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، 1413 ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، جامع الشتات فی اجوبة السؤالات، تهران، مؤسسه کیهان، 1413 ق.

یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم، حاشیة المکاسب، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1421 ق.