کارکرد قرائن تاریخی در فقه امامیه؛ بررسی موردی روایات سبب نزول

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 51، شماره 2 - شماره پیاپی 117، شهریور 1398، صفحه 41-63   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v51i2.61075

نویسنده

الهه شاه پسند^*

استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکده تربیت مدرس قرآن مشهد

چکیده

روایات سبب نزول از سویی با قرآن و حدیث و از سوی دیگر با تاریخ ارتباط دارند و در مورد آیات الاحکامی که دارای سبب نزول هستند، بُعد فقهی نیز به این ابعاد افزوده می‌شود. نوع نگاه فقهای امامیه به قرائن تاریخی به طور کلی، و روایات سبب نزول به طور خاص، در چگونگی استنباط فقهی از آیات به واسطه فهم حاصل شده از این روایات مؤثر است. این پژوهش برای تبیین نوع نگاه فقهای امامیه به قرائن تاریخی، کاربرد روایات سبب نزول را در آثار فقهای امامیه مورد بررسی قرار می‌دهد. بدین منظور، تفاوت مکاتب فقهی را از یاد نبرده و کوشیده است گوناگونی نوع تعامل فقهای امامیه با روایات سبب نزول را از این طریق تبیین کند. استقرای حاصل از این بررسی نشان می‌دهد که روایات مروی از ائمه (ع) با شرط اثبات صحت انتساب، در زمره دلایل اصلی یک حکم فقهی مطرح شده‌اند. اما اسباب نزول منقول از طریق اهل سنت، بیشتر به عنوان مؤید برداشت‌های فقهی شیعه مورد استفاده بوده‌اند. روایات سبب نزول در آثار فقهای امامیه کاربردهای متنوعی همچون تعیین مؤلفه‌های معنایی الفاظ و استنباط احکام استحبابی از آیه داشته‌اند، اما زمینه‌چینی برای استنباط فقهی از آیات به ظاهر غیر فقهی، یکی از مهم‌ترین کارکردهای این اخبار است؛ چراکه بدون در نظر گرفتن این اخبار، آیه اشعار مستقیمی به مسائل فقهی نداشته است.

کلیدواژه‌ها

روایات سبب نزول؛ فقه امامیه؛ استنباط فقهی؛ مکاتب فقهی

مراجع

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1410 ق.

 

ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413 ق.

 

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر، تحقیق: عبدالرزاق مهدی، بیروت، دارالکتاب العربی، طبعه الأولی، 1422 ق.

 

استرآبادی، محمد بن علی، آیات الأحکام، تحقیق: محمدباقر شریف‌زاده، تهران، معراجی، چاپ ‌اول، بی‌تا.

 

انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب الصلاة، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، چاپ اول، 1415 ق.

 

ایروانی و شاه‌پسند، «تقابل سیاق و اسباب نزول در تفسیر آیه احصار»، کتاب قیم، سال اول، شماره 4، 1390، صص 31-52.

 

ایروانی و شاه‌پسند، «نقدی بر نظریه تحریم تدریجی خمر»، آموزه‌های قرآنی، شماره ۱۴،1390، صص ۳-۳۰.

 

آل طعان، احمد بن صالح، الرسائل الأحمدیة، قم، دار المصطفی لإحیاء التراث، چاپ اول، 1419 ق.

 

بحرانی آل عصفور، حسین، عیون الحقائق الناضره، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، طبعه الاولی، 1410 ق.

 

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة، تحقیق: ایروانی و مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1405 ق.

 

بهجت، محمدتقی، بهجة الفقیه، قم، بی‌نا، چاپ اول، بی‌تا.

 

پاکتچی، احمد، «اندیشه‌های فقهی در سده 4-6»، اسلام؛ پژوهشی تاریخی و فرهنگی، کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ سوم، 1393.

 

پاکتچی، احمد، «اندیشه‌های فقهی در سده‌های متأخر»، اسلام؛ پژوهشی تاریخی و فرهنگی، کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ سوم، 1393.

 

ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان، تحقیق: ابومحمد بن عاشور، بیروت، دارإحیاء التراث، طبعه الأولی، 1422 ق.

 

جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، چاپ اول، 1378.

 

جوادی آملی، عبدالله، و محمد مومن قمی، کتاب الصلاة، تقریر درس محقق داماد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1416 ق.

 

حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، معرفه علوم الحدیث، تحقیق: معظم حسین، بیروت، دارالکتب العلمیة، طبعه الثانیة، 1397 ق.

 

حائری یزدی، عبد الکریم، کتاب الصلاة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1404 ق.

 

حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1409 ق.

 

حرّ عاملی، محمد بن حسن، هدایة الأمة، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، چاپ اول، 1412 ق.

 

حکیم، محمد تقی، الاصول العامه للفقه المقارن، مؤسسه آل البیت، طبعه الثانیه، 1390 ق.

 

حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، تهران، کتابفروشی نینوا، چاپ سنگی، بی‌تا.

 

خمینی، روح الله، کتاب الخلل فی الصلاة، قم، چاپخانه مهر، چاپ اول، بی‌تا.

 

خواجوئی مازندرانی، محمد اسماعیل، جامع الشتات، تحقیق: مهدی رجائی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416 ق.

 

خویی، ابوالقاسم، موسوعة الإمام الخوئی، مؤسّسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، 1417 ق.

 

ربانی، محمدحسن، فقه و فقهای امامیه در گذر زمان، تهران، بین الملل، چاپ اول، 1386.

 

زرقانی، محمد بن عبدالعظیم، مناهل العرفان، مطبعة عیسی البابی الحلبی وشرکاه، طبعه الثالثة، بی‌تا.

 

زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق: محمد أبوالفضل إبراهیم، بیروت، دارالمعرفة، 1391 ق.

 

زین الدین، محمد امین، کلمة التقوی، قم، ناشر: سید جواد وداعی، چاپ سوم، 1413 ق.

 

سبزواری، عبدالأعلی، مهذّب الأحکام، قم، دفتر آیت الله سبزواری، چاپ چهارم، 1413 ق.

 

سبزواری، محمدباقربن محمدمومن، ذخیرة المعاد، مؤسسه آل البیت، طبعه حجریّه، بی‌تا.

 

سمرقندی، نصربن محمد، بحر العلوم، تحقیق: محب الدین ابوسعید، بیروت، دار الفکر، طبعه الأولی، 1416 ق.

 

سیستانی، علی، قاعدة «لا ضرر ولا ضرار»، قم، مکتب آیت الله سیستانی، 1414 ق.

 

شاهرودی، احمد، الإحصار و الصد، تقریر درس محمدرضا موسوی گلپایگانی، قم، چاپ اول، 1413 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1417 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، ذکری الشیعة، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1419 ق.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی، روض الجنان، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، بی‌تا.

 

صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام، تحقیق: عباس قوچانی، دار إحیاء التراث، بیروت، طبعه السابعه، بی‌تا.

 

صدر، محمدباقر، الفتاوی الواضحة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، چاپ هشتم، 1403 ق.

 

طبری، محمدبن جریر، جامع البیان، بیروت، دار المعرفه، طبعه الأولی، 1412 ق.

 

طحاوی، احمد بن محمد، شرح معانی الآثار، تحقیق: محمد نجار، دارالکتب العلمیه، طبعه الثالثه، 1416 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1390 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، تحقیق: علی خراسانی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1407 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

 

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

 

عاملی، محمد بن علی، مدارک الأحکام، بیروت، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1411 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1414 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب، مشهد، مرکز پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول، 1412 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، نهایة الإحکام، تحقیق: مهدی رجائی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1410 ق.

 

عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، چاپخانه علمیه، 1380 ق.

 

فاضل آبى، حسن بن ابى طالب، کشف الرموز، تحقیق: اشتهاردی و یزدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1417 ق.

 

فاضل جواد، جواد بن سعید، مسالک الأفهام، تصحیح: محمد تقی کشفی، انتشارات مرتضوی، 1389 ق.

 

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان، قم، بی‌نا، چاپ اول، بی‌تا.

 

فخر رازی، محمد بن عمر، المحصول، تحقیق: طه جابر، بیروت، مؤسسة الرسالة، طبعه الثانیة، 1412 ق.

 

فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، تهران، دانشگاه تهران، چاپ نوزدهم، 1387.

 

قطب راوندى، سعید بن هبه الله، فقه القرآن، تحقیق: احمد حسینی، کتابخانه آیت الله مرعشی، قم، چاپ دوم، 1405 ق.

 

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، تحقیق: سید طیب موسوی جزایری، قم، دار الکتاب، چاپ چهارم، 1367.

 

کاظمی خراسانی، محمد علی، کتاب الصلاة، تقریر درس میرزای نائینی، قم، جامعه مدرسین، 1411 ق.

 

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

 

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404 ق.

 

محقق حلّی، جعفر بن حسن، المعتبر، تحقیق: حیدری و دیگران، قم، مؤسسه سید الشهداء، چاپ اول، 1407 ق.

 

محقق حلّی، جعفر بن حسن، نکت النهایة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1412 ق.

 

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ دوم، 1414 ق.

 

مدرسی طباطبائی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، مترجم: محمد آصف فکرت، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، چاپ اول، 1410 ق.

 

معرفت، محمد هادی، التفسیر و المفسرون، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ اول، 1377.

 

مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق.

 

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان، تحقیق: محمدباقر بهبودی، تهران، المکتبة الجعفریة، چاپ اول، بی‌تا.

 

موسوی، علی عباس، «تشخیص موضوعات الاحکام»، فقه اهل البیت (ع)، ع 34.

 

میرزای قمی، ابوالقاسم، غنائم الأیام، تحقیق: عباس تبریزیان، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1418 ق.

 

نراقی، احمد بن محمد مهدی، مستند الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1415 ق.

 

نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت، طبعه الاولی، 1408 ق.

 

واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق: کمال زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیة، طبعه الأولی، 1411 ق.

 

وحید بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل، مصابیح الظلام، قم، مؤسسة العلامة الوحید البهبهانی، چاپ اول، 1424 ق.

 

همدانی، رضا بن محمدهادی، مصباح الفقیه، تحقیق: باقری و دیگران، قم، مؤسسة الجعفریة، چاپ اول، 1416 ق.

 

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی، تحقیق: احمد محسنی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1419 ق.