عزت نفس و احکام فقهی آن

فقه و اصول

مقاله 5، دوره 51، شماره 2 - شماره پیاپی 117، شهریور 1398، صفحه 87-107   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v51i2.64481

نویسنده

سید جعفر علوی^*

استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

«عزت نفس» احساس ارزشمندی شخص نسبت به خود است. حفظ عزت نفس و پرهیز از تذلیل نفس که در دانش تعلیم و تربیت و اخلاق، بحثی مهم و اثرگذار به شمار می‌رود، در دانش فقه نیز مورد توجه قرار گرفته و زیر بنای احکام فراوانی واقع شده و ردپای آشکاری در فتاوای فقهی یافته است و این در حالی است که بحث از عزت نفس به صورت مستقل و منسجم در کتب فقهی معنون نشده است. نویسنده در این پژوهش بنیادی، با روش توصیفی ـ کتابخانه‌ای، از میان متون فقهی پنج دلیل مرتبط به بحث را اصطیاد کرده و به بررسی دلالی آن پرداخته است. برخی از این ادله از قبیل دو قاعده نفی حرج و ضرر به عنوان ثانوی، منجر به صدور احکام مرتبط با عزت نفس می‌شوند؛ و بعضی نیز مانند ادله حرمت اذلال نفس و ذلت پذیری بیانگر حکم اولیه‌اند؛. بدین ترتیب باید اذعان کرد گستره و تنوع احکام مرتبط با عزت نفس، بیانگر نقش پررنگ و تأثیرگذار عزت نفس در احکام فقهی است. و می‌تواند در صدور احکام فقهی بیش از این به عنوان یک متغیر، در نظر گرفته شود.

کلیدواژه‌ها

عزت نفس؛ ذلت؛ اذلال؛ منت؛ شأن؛ مروت

مراجع

ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، الوسیلة الی نیل الفضیلة، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی، چاپ اول، 1408 ق.

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1404 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ سوم، 1414 ق.

اشتهاردی، علی پناه، مدارک العروة، تهران، دار الأسوة للطباعة و النشر، چاپ اول، ‌1417 ق.

انصاری، مرتضی بن محمد امین، المکاسب المحرمة و البیع و الخیارات، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، 1415 ق.

انصاری، مرتضی بن محمد امین ، کتاب الحج، قم،‌ مجمع الفکر الإسلامی، چاپ اول، 1425 ق.

ایروانی، علی، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1406 ق.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، قم، نشر الهادی، چاپ اول، 1419 ق.

بجنوردی، محمد بن حسن، قواعد فقهی، تهران، مؤسسه عروج، چاپ سوم، 1401 ق.

بحر العلوم، محمد، بلغة الفقیه، تهران، منشورات مکتبة الصادق، چاپ چهارم، 1403 ق.

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1405 ق.

تبریزی، جواد، ‌استفتاءات جدید،‌ قم، بی‌نا، چاپ اول، بی‌تا.

تبریزی، جواد ، تنقیح مبانی العروة- کتاب الاجتهاد و التقلید، قم، دار الصدیقة الشهیدة، چاپ اول، 1426 ق.

تبریزی، جواد ، صراط النجاة، قم، دار الصدیقة الشهیدة، چاپ اول، 1427 ق.

حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی،‌ العناوین الفقهیة، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ اول، 1417 ق.

حکیم، محسن، نهج الفقاهة، قم، انتشارات 22 بهمن، چاپ اول، بی‌تا.

حکیم، محمد سعید، مسائل معاصرة فی فقه القضاء، نجف، دار الهلال، چاپ دوم، 1427 ق.

خمینی، روح اللّه، القواعد الفقهیة و الاجتهاد و التقلید (تهذیب الأصول)، قم، دار الفکر- کتابفروشی اسماعیلیان، چاپ اول، 1382 ق.

خمینی، روح اللّه ، المکاسب المحرمة، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1415 ق.

خمینی، روح اللّه ، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بی‌تا.

خمینی، روح اللّه، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1421 ق.

خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1405 ق.

خویی، ابو القاسم، معتمد العروة الوثقی، قم، منشورات مدرسة دار العلم- لطفی، چاپ دوم، 1416 ق.

خویی، ابو القاسم، موسوعة الإمام الخوئی، قم، تحت اشراف جناب آقای لطفی، چاپ اول، 1418 ق.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان- سوریه،‌ العلم- الدار الشامیة، چاپ اول،‌ ‌1412 ق.

سیستانی، علی،‌ المسائل المنتخبة، قم، ‌دفتر حضرت آیة الله سیستانی، چاپ نهم، 1422 ق.

سیستانی، علی،‌ منهاج الصالحین، قم، دفتر حضرت آیة الله سیستانی، چاپ پنجم، 1417 ق.

سیستانی، محمد رضا، بحوث فی شرح مناسک الحج، بیروت، دار المورخ العربی، چاپ دوم، 1437 ق.

سیفی مازندرانی، علی اکبر، دلیل تحریر الوسیلة- أحکام الأسرة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1429 ق.

شبیری زنجانی، موسی، کتاب نکاح، قم، مؤسسه پژوهشی رای‌پرداز، چاپ اول، 1419 ق.

شجاعی، محمد صادق، توکل به خدا، قم، انتشارات موسسسه آمورشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ سوم، 1387.

شعبانی، احمد، و علی اکبر کریمی، «بررسی مقایسه‌ای مفهوم شأن در الگوی مصرف فرد مسلمان و نظریه مصرف متظاهرانه»، دوفصلنامه علمی پژوهشی مطالعات اقتصاد اسلامی، سال هفتم، شماره دوم، پیاپی ـ 14، بهار و تابستان 1394.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1413 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404 ق.

صدر، محمد باقر، قاعدة لا ضرر و لا ضرار، قم، دار الصادقین للطباعة و النشر، چاپ اول، 1420 ق.

صیمری، مفلح بن حسن، کشف الالتباس عن موجز أبی العباس، قم، مؤسسه صاحب الأمر، چاپ اول، 1417 ق.

طباطبایی یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی فیما تعم به البلوی (المحشّی)، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ اول، 1419 ق.

طباطبایی یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی فیما تعم به البلوی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1409 ق.

طباطبایی‌قمّی، تقی، الدلائل فی شرح منتخب المسائل، قم، کتابفروشی محلاتی، چاپ اول، ‌1423 ق.

طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، 1416 ق.

طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1413 ق.

فاضل موحدی لنکرانی، محمد،‌ القواعد الفقهیة، قم، چاپخانه مهر، چاپ اول، 1416 ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، هجرت، چاپ دوم، 1410 ق.

کاشف الغطاء، حسن بن جعفر، أنوار الفقاهة- کتاب الطهارة، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء، چاپ اول، 1422 ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

گلپایگانی، لطف الله، استفتاءات حج، قم، انتشارات حضرت معصومه، چاپ اول، 1422 ق.

محقق حلّی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سید الشهداء، چاپ اول، 1407 ق.

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد،قم، مؤسسه آل البیت، چاپ دوم، 1414 ق.

مصطفوی، محمد کاظم، القواعد- مائة قاعدة فقهیة، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ چهارم، 1421 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، قم، مدرسه امام امیر المؤمنین، چاپ سوم، 1411 ق.

مؤمن،‌ محمد، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ اول، 1415 ق.

نراقی، احمد بن محمد مهدی،‌ مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1415 ق.

نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1408 ق.

هاشمی شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، زیرنظر محمود هاشمی شاهرودی، قم، انتشارات مؤسّسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، 1382.

همدانی، رضا بن محمد هادی، مصباح الفقیه، قم، مؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث و مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، 1416 ق.