تأملی بر بسط آثار و مصادیق حدود در قانون مجازات اسلامی 1392

فقه و اصول

مقاله 4، دوره 51، شماره 3 - شماره پیاپی 118، آذر 1398، صفحه 71-94   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v51i3.67060

نویسندگان

سیدمحمدمهدی ساداتی^* ؛ محمدهادی صادقی؛ صمد غلامیان زالی

دانشگاه شیراز

چکیده

حد مجازاتی است که موجب، نوع، میزان و کیفیت اجرای آن در شرع مقدس تعیین شده است. در عین حال، فقهای امامیه در مورد اسباب، مصادیق، نوع و آثار حدود، آرای متفاوتی دارند. قانون مجازات اسلامی 1392 با عدم پذیرش فتوای معیار، در زمینه حدود غالباً دو رویکرد جرم‌انگاری موسع و کیفرگذاری مضیق را در پیش گرفته است. لذا گسترش دامنه حدود همراه با گسترش مجازات‌ها نبوده است.
ضابطه‌مند نبودن این رویکرد، عدم تعیین حدود و ثغور برخی از جرائم حدی به طور دقیق، تسری ناقص آثار حدود به تعزیرات منصوص شرعی، عدم تعیین فتوای معیار در تعیین حدود، نقض اصل قانونی بودن جرم و کیفر، مخالفت این رویکرد با سیاست جرم‌زدایی قوه قضائیه، تورم کیفری، تأثیرپذیری جرم انگاری حدود از مفاهیم حقوق بشری غربی از جمله انتقادات به این رویکرد است.
نتیجه آن‌که سیاست جنایی تقنینی در زمینه جرائم حدی بایستی بر مبنای غایت‌انگاری ذاتی کیفرها، اصل را بر متغیر بودن آن‌ها گذاشته و به تبع آن در مصادیق مشتبه میان حد و تعزیر، اصل را بر تعزیری بودن آن مصادیق قرار دهد.

کلیدواژه‌ها

جرم انگاری؛ حدود؛ تعزیرات منصوص؛ فتوای معیار؛ فقه کیفری

مراجع

ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، جلد 4، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1404 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، جلد 3، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1405 ق.

ایزدی فرد، علی‌اکبر و سیدمجتبی حسین نژاد، «تأملی در مصادیق مشتبه حد و تعزیر با تحلیلی بر سخنان شهید ثانی»، پژوهش‌های فقهی، شماره 20، سال 1394، صص 229 تا 258.

برهانی، محسن، «افساد فی الارض؛ ابهام مفهومی، مفاسد عملی (تحلیل حقوقی ماده 286 قانون مجازات اسلامی)»، مطالعات حقوق کیفری و جرم شناختی، دوره 2، شماره 2 و 3، سال 1394، صص 44 تا 19.

برهانی، محسن؛ نادری فرد، مریم، «تعزیرات منصوص شرعی؛ مفهوم فقهی و مصادیق قانونی»، پژوهش‌های حقوق کیفری، شماره 10، سال 1394، صص 89 تا 112.

بکری دمیاطی، ابی‌بکر، اعانه الطالبین، الطبعه الاولی، جلد 4، بی‌جا، بی‌نا؛ 1418 ق.

تبریزی، میرزا جواد، اسس الحدود و التعزیرات، قم، نشر مؤلف، 1417 ق.

جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعه، جلد 5، بیروت، دار الثقلین، 1419 ق.

حاجی علی، فریبا؛ معینی‌فر، محدثه، بررسی تطبیقی حدود و تعزیرات در فقه مذاهب خمسه، تهران، نشر میزان، 1394.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، جلد 18 و 28، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، جلد 28، چاپ دوم، قم، موسسه آل البیت (ع)، 1414 ق.

خمینی، روح الله، صحیفه نور، جلد 20، تهران، وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی، 1364.

خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، جلد دوم، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، چاپ اول، 1379.

خوئی، ابوالقاسم، مبانی تکمله المنهاج، جلد 1 و 2، چاپ دوم، تهران، انتشارات خرسندی، 1391.

خوئی، ابوالقاسم، مبانی تکمله المنهاج، جلد 1، قم، مؤسسه احیاء آثار امام الخوئی، 1422 ق.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1377.

راوندی، قطب الدین، فقه القرآن، جلد 2، چاپ دوم، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، بی‌تا.

رحمانیان، حامد و محمد جعفر حبیب زاده، «معیار تفکیک حدود غیر مذکور از تعزیرات منصوص در قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392»، مجله حقوقی دادگستری، شماره 4، 1392، صص 103 تا 123.

رحیمی‌نژاد، اسمعیل؛ محدثه صفرخانی، بررسی جرم بغی در فقه امامیه و حقوق ایران، حقوق اسلامی، سال 11، شماره 4، 1393، صص 133-105.

زحیلی، وهبه مصطفی، الفقه الاسلامی و ادلّته، جلد ۶، دمشق، ۱۴۰۴ ق.

ساداتی، «شرایط اعمال قاعده درأ در فقه امامیه و قانون مجازات اسلامی»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شماره 14، 1395، صص 113 تا 146.

شریف، عبدالسلام محمد، المبادی الشرعیة فی احکام العقوبات فی الفقه الاسلامی، ج ۱، بیروت، 1406 ق.

شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، قم، کتابفروشی مفید، چاپ اول، بی‌تا.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، جلد 9، تصحیح و تعلیق محمد کلانتر، دار العالم الاسلامی. بی‌تا.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، جلد 3، چاپ سوم، قم، دار التفسیر، 1382.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، جلد 14، قم، مؤسسه معارف اسلامی، 1419 ق.

صاحب جواهر، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، جلد 41 و 42، چاپ هفتم، بیروت، دار إحیا التراث العربی. 1404 ق.

صادقی، محمد هادی؛ ریاحی، جواد، «اجتهاد تعزیر: مبنای اِعمال «مجازات‌های محدودکنندة آزادی» در فقه جزایی»، پژوهش‌های فقهی، دوره 12، شماره 2، 1395، صص 289 تا 312.

طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، جلد 4، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1390.

طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج 10، تهران، دار الکتب الاسلامیه‫، 1364.

علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، جلد 9، قم، مؤسسه اهل‌البیت، 1417 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، جلد 2، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1413 ق.

عوده، عبدالقادر، التشریع الجنائی الاسلامی، ج 1 و 2، بیروت: مؤسسـة الرسـاله، الطبعة الثانیة عشر، 1413 ق.

فاتحی، ابوالقاسم؛ علی هواسی؛ محمود براتوند، بررسی پیامد مجازات زندان (نوع حبس) سرپرست خانواده (پدر) بر وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خانواده زندانیان شهر اهواز در سال 1390، توسعه اجتماعی، دوره 6، شماره 2، 1390، ص 2 308-293.

کاتوزیان، ناصر، «اصول منطقی حاکم بر تفسیر قانون اساسی»، فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، شماره 66، سال 1383، صص 339 تا 329.

کلینی، محمد بن یعقوب، الفروع من الکافی، جلد 7، بیروت، منشورات الفجر، 1428 ق.

گلپایگانی، محمدرضا، الدر المنضود فی احکام الحدود، جلد 2، قم، دار القرآن الکریم، 1412 ق.

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جلد 4 و 23، قم، نشر اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408 ق.

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه، جلد 4، چاپ بیست‌وپنجم، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1391.

مرکز تحقیقات شورای نگهبان، مبانی فقهی آرای فقهای شورای نگهبان پیرامون «لایحه حدود و قصاص و مقررات آن»، تهران، ریاست جمهوری معاونت تدوین، تنقیح و انتشار قوانین و مقررات، 1391.

مسجدسرائی، حمید؛ کبیری، سهیل، حدود اختیارات حاکم در حقوق کیفری اسلام، تهران، مجمع علمی و فرهنگی مجد، 1395.

معاونت آموزش قوه قضائیه، مجموعه نظریات مشورتی فقهی در امور کیفری، جلد 1 و 2، قم، مرکز تحقیقات فقهی قوه قضائیه، چاپ اول، 1381.

معاونت آموزش و تحقیقات قوه قضائیه، آسیب شناسی فقهی قوانین کیفری، جلد 2، قم، معاونت آموزش و تحقیقات قوه قضائیه، 1382.

معلوف، لویس، المنجد اللغه، دار الفقه، 1379 ق.

میر محمدصادقی، حسین، جرائم علیه اشخاص، چاپ هفدهم، تهران، میزان، 1389.

نوبهار، رحیم، «بررسی و نقد ادله حدی بودن قوادی»، برهان و عرفان، شماره 7، 1385، صص 149 تا 170.

نوبهار، رحیم، آیا قوادی از جرائم مستوجب حد است؟، فلسفه تحلیلی، دوره 3، شماره 1، 1385، صص 144-123.

هاشمی، حسین، «نقد فقهی - حقوقی استقلال جرم افساد فی‌الارض در قانون مجازات اسلامی سال 92»، فصلنامه حقوق تطبیقی، شماره 106، سال 1395، صص 146 تا 123.

الهام، غلامحسین؛ برهانی، محسن، درآمدی بر حقوق جزای عمومی، جلد دوم، تهران، نشر میزان، چاپ دوم، 1393.