ارزیابی میزان تاب آوری اجتماعی نواحی روستایی در برابر سیلاب با استفاده از مدل FANP و WASPAS(مطالعه موردی: بخش چهاردانگه شهرستان ساری)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 1، دوره 8، شماره 2 - شماره پیاپی 30، تابستان 1398، صفحه 1-26  

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v0i0.78724

نویسنده

زهرا شریفی نیا

دانشگاه ازاد اسلامی واحد ساری

چکیده

سیلاب از جمله مخاطرات طبیعی محسوب می‌شود که علاوه بر عوامل طبیعی تا حدودی تحت تأثیر عوامل انسانی نیز می‌باشد و اجتماعات روستایی به دلیل ارتباط عمیقی که با محیط و فعالیت‌های کشاورزی دارند بیش‌تر از سایر گروه‌های انسانی تحت تأثیر آسیب‌های ناشی از مخاطره سیلاب می‌باشند. بر این اساس در سطوح مختلف مدیریت سوانح شرایط مطلوبی برای کاهش کارآمد و موثرتر خطرها ایجاد شده است. در این میان تاب آوری و افزایش آن در ابعاد مختلف به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل تحقق پایداری و عامل مکمل در فرایند مدیریت بحران در نظر گرفته شده است. هدف تحقیق حاضر آن است تا میزان تاب آوری اجتماعی روستاهای بخش چهاردانگه شهرستان ساری را در برابر سیلاب ارزیابی کند. پژوهش حاضر بر اساس هدف کاربردی و بر اساس روش و ماهیت توصیفی-زمینه یابی است. جامعه آماری تحقیق را تعداد 10 روستا از روستاهای بخش چهاردانگه تشکیل می‌دهد که بیش از سایر روستاهای این بخش در معرض سیلابند (حدود 1435 نفر) که 303 نفر به عنوان حجم نمونه و با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی طبقه‌ای انتخاب شدند. برای گردآوری داده‌ها از روش کتابخانه‌ای و میدانی و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از مدل‌های FANP و WASPAS استفاده شده است. نتایج تحقیق بر اساس مدل FANP نشان داد که در بین شاخص‌های 24 گانه تاب آوری اجتماعی شاخص‌های پیوند همسایگی و حس تعلق به مکان به ترتیب با ضریب 0935/0 و 0902/0 بیش‌ترین تأثیر را در تاب آوری اجتماعی روستاهای بخش چهاردانگه شهرستان ساری داشتند. در نهایت نتایج حاصل از مدل WASPAS برای سنجش میزان تاب آوری اجتماعی نشان داد که روستاهای مورد مطالعه از لحاظ میزان تاب آوری اجتماعی در سطوح متفاوتی قرار دارند، به طوری که روستای اراء با ضریب اهمیت نسبی 9184/0 دارای بیش‌ترین و روستای ذکریاکلا با ضریب اهمیت نسبی 6597/0 دارای کم‌ترین میزان تاب آوری اجتماعی در برابر سیلاب بودند. لذا برقراری تعامل مستمر بین روستاهایی با ضریب تاب آوری بالا و روستاهایی با ضریب تاب آوری پایین به منظور بهره مندی از تجربیات یکدیگر و برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزش آمادگی و نحوه مقابله با سیلاب احتمالی برای تشریح و عملیاتی کردن شاخص‌های تاب آوری اجتماعی در روستاهای مورد مطالعه پیشنهاد می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

تاب آوری اجتماعی؛ سیلاب؛ FANP؛ WASPAS؛ بخش چهاردانگه

مراجع

بدری، سیدعلی؛ رمضان زاده لسبوئی، مهدی؛ عسگری، علی؛ قدیری معصوم، مجتبی؛ سلمانی، محمد؛ 1392. نقش مدیریت محلی در ارتقای تاب آوری مکانی در برابر بلایای طبیعی با تاکید بر سیلاب (مطالعه موردی: دو حوضه چشمه کیله شهرستان تنکابن و سردآبرود کلاردشت). دوفصلنامه مدیریت بحران. دوره 2. شماره 3. 37-48.

حیدریان، شیدا؛ رحیمی، محمود؛ فتح الهی، ثریا؛ غفوری، سیروان؛ 1396. تحلیل شاخص‌های تاب آوری سکونتگاه‌های غیر رسمی در برابر زلزله با رویکرد اجتماعی (نمونه موردی: محله فرحزاد تهران). نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی. سال 10. شماره 1. 246- 260.

داداش پور، هاشم؛ عادلی، زینب؛ 1394. سنجش ظرفیت‌های تاب آوری در مجموعه شهری قزوین. دو فصلنامه مدیریت بحران. دوره 4. شماره 2. 73-84.

ذاکرحقیقی، کیانوش؛ اکبریان، زهرا؛ 1394. تحلیل قیاسی میزان تاب آوری اجتماعی در محلات تاریخی- مسکونی و تدوین یک برنامه راهبردی- عملیاتی برای ارتقای آن (مورد مطالعه: محلات برج قربان و چرچره شهر همدان). پژوهشنامه جغرافیای انتظامی. سال 3. شماره 12. 23-48.

رضایی، محمدرضا؛ رفیعیان، مجتبی؛ حسینی، سیدمصطفی؛ 1394. سنجش و ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی اجتماع‌های شهری در برابر زلزله (مطالعه موردی: محله‌های شهر تهران). پژوهش‌های جغرافیای انسانی. دوره 47. شماره 4. 609-623.

رکن الدین افتخاری، عبدالرضا؛ موسوی، سیدمحمد؛ پورطاهری، مهدی؛ فرج زاده اصل، منوچهر؛ 1393. تحلیل نقش تنوع معیشتی در تاب آوری خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی (مطالعه موردی: مناطق در معرض خشکسالی استان اصفهان). پژوهش‌های روستایی. سال 5. شماره 3. 639-662.

صادقلو، طاهره؛ سجاسی قیداری، حمدالله؛ 1393. اولویت بندی عوامل مؤثر بر افزایش تاب آوری کشاورزان در برابر مخاطرات طبیعی با تاکید بر خشکسالی (منطقه مورد مطالعه: کشاورزان روستاهای شهرستان ایجرود). جغرافیا و مخاطرات محیطی. دوره 3. شماره 10. 129-153.

صادقلو، طاهره؛ سجاسی قیداری، حمدالله؛ 1393. راهبردهای مدیریت مخاطره سیل در مناطق روستایی با مدل SWOC-TOPSIS (مطالعه موردی: حوضه آبریز قره چای رامیان). فصلنامه جغرافیا و مخاطرات محیطی. شماره 12. 105-128.

صالحی، اسماعیل؛ آقابابایی، محمدتقی؛ سرمدی، هاجر؛ فرزادبهتاش، محمدرضا؛ 1390. بررسی میزان تاب آوری محیطی با استفاده از مدل شبکه علیت. محیط شناسی. سال 37. شماره 59. 99-112.

صالحی، صادق؛ افلاکی، زینب؛ موسی زاده، حسین؛ زنگی آبادی، زینب؛ 1395. ارزیابی ژئوسایت های گردشگری با روش فاسیلوس و نیکولاس (مطالعه موردی: روستاهای بخش چهاردانگه شهرستان ساری). فصلنامه پژوهش‌های روستایی. دوره 7. شماره 2. 300-314.

عباداله زاده ملکی، شهرام؛ خانلو، نسیم؛ زیاری، کرامت الله؛ شالی امینی، وحید؛ 1396. سنجش و ارزیابی تاب آوری اجتماعی جهت مقابله با بحران‌های طبیعی (مطالعه موردی: زلزله در محلات تاریخی شهر اردبیل). مدیریت شهری. شماره 48. 263-280.

فرزادبهتاش، محمدرضا؛ کی نژاد، محمدعلی؛ پیربابایی، محمدتقی؛ عسگری، علی؛1392. ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تاب آوری کلان شهر تبریر. نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی. دوره 18. شماره 3. 33-42.

لطفی، حیدری؛ مفرح بناب، مجتبی؛ آفتاب، احمد؛ مجنونی توتاخانه، علی؛ 1397. نقش حکمروایی مطلوب شهری در افزایش تاب آوری سکونت گاه‌های غیررسمی در ایران (مطالعه موردی: کلان شهر تبریز). فصلنامه جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای). دوره 30. شماره 1. 209-224.

مبارکی، امید؛ لاله پور، منیژه؛ افضلی گروه، زهرا؛ 1396. ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تاب آوری شهر کرمان. جغرافیا و توسعه. شماره 47. 89-104.

مجنونی توتاخانه، علی؛ حیدری ساربا، وکیل؛ مفرح بناب، مجتبی؛ 1396. بررسی اثرات خشکسالی دریاچة ارومیه بر تغییرات تاب آوری سکونت گاه‌های روستایی. پژوهش و برنامه ریزی روستایی. سال 6. شماره 20. 65-89.

مطیعی لنگرودی، سیدحسن؛ قدیری معصوم، مجتبی؛ اسکندری چوبقلو، حافظ؛ طورانی، علی؛ خسروی مهر، حمیده؛ 1394. بررسی نقش مدیریت مشارکتی در کاهش آثار سیل (مطالعه موردی: روستاهای حوضه رودخانه زنگمار ماکو). نشریه جغرافیا و برنامه ریزی. سال 19. شماره 51. 311-339.

نوری، سید هدایت الله؛ سپهوند، فرخنده؛ 1395. تحلیل تاب آوری سکونتگاه‌های روستایی در برابر مخاطرات طبیعی با تاکید بر زلزله (مورد مطالعه: دهستان شیروان شهرستان بروجرد). پژوهش‌های روستایی. دوره 7. شماره 2. 272-285.

نیکمردنمین، سارا؛ برک پور، ناصر؛ عبداللهی، مجید؛ 1393. کاهش خطرات زلزله با تاکید بر عوامل اجتماعی رویکرد تاب آوری (نمونه موردی: منطقه 22 تهران). مدیریت شهری. شماره 37. 19-34.

هندی، هوشنگ؛ اقبالی، ناصر؛ سرور، رحیم؛ پیشگاهی فرد، زهرا؛ 1395. بررسی اثر تراکم بر تاب آوری مناطق شهری (نمونه موردی: محلات ناحیه یک منطقه چهارده شهر تهران). نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی. سال 8. شماره 3. 39-53.

Ainuddin, S., & Routray, J. K., 2012. Community resilience framework for an earthquake prone area in Baluchistan. International Journal of Disaster Risk Reduction, 2(1), 25-36.

Alshehri, S.A., Rezgui, Y., & Haijiang, Li., 2015. Disaster community resilience assessment method: a consensus-based Delphi and AHP approach. Natural Hazards, 78 (1), 395-416.

Antrobus, D., 2011. Smart green cities: from modernization to resilience? Journal Urban Research & Practice, 4(2), 207-214.

Brand, F.S., & Jax, K., 2007. Focusing the meaning(s) of resilience: resilience as a descriptive concept and a boundary object. Ecology and Society, 12(1), 1-23.

Bruneau, M., Chang, S.E., Eguchi, R.T., Lee, G.C., O’Rourke, T.D., Reinhorn, A.M., Shinozuka, M., Tierney, K., Wallace, W.A., & Winterfeldt, D., 2003. A Framework to quantitatively assess and enhance the seismic resilience of communities. Earthquake Spectra, 19(4), 733-752.

Cutter, S.L., Barnes, L., Berry, M., Burton, C., Evans, E., Tate, E., & Webb, J., 2008. A place-based model for understanding community resilience to natural disasters. Global Environmental Change, 18(4), 598-606.

Endress, M., 2015. The social constructedness of resilience. Social Sciences, 4, 533-545.

Klein, R.J.T., Nicholls, R.J., & Thomalla, F., 2003. Resilience to natural hazards: How useful is this concept? Environmental Hazards, 5(1), 35-45.

Lechner, S., Jacometti, j., McBean, G., & mitchison, N., 2016. Resilience in a complex world – Avoiding cross-sector collapse. International Journal of Disaster Risk Reduction, 19, 84-91.

Maguire, B., & Hagan, P., 2007. Disasters and communities: understanding social resilience, Australian Journal of Emergency Management, 22(2), 16-20.

Manyena, S.B., 2006. The concept of resilience revisited. Disaster, 30(4), 434-450.

Norris, F.H., Stevens, S.P., Pfefferbaum, B., Wyche, K.F., & Pfefferbaum, R. L., 2008. Community resilience as a metaphor, theory, set of capacities, and strategy for disaster readiness. American Journal of Community Psychology, 41(1-2), 127-150.

O’Brien, K., Sygna, L., & Haugen, J.E., 2004. Vulnerable or resilient? A multi-scale assessment of climate impacts and vulnerability in norway. Climatic Change, 64(1-2), 193-225.

Prashar, S., Shaw, R., & Takeuchi, Y., 2013. Community action planning in East Delhi: A participatory approach to build urban disaster resilience. Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change, 18(4), 429-448.

Saja, A.M.A., Teo, M., Goonetilleke, A., & Ziyath, A. M., 2018. An inclusive and adaptive framework for measuring social resilience to disasters. International Journal of Disaster Risk Reduction, 28, 862-873.