درنگی در حق استئسار در فقه اسلامی

فقه و اصول

مقاله 7، دوره 51، شماره 3 - شماره پیاپی 118، آذر 1398، صفحه 137-157   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v51i4.67969

نویسندگان

حسن غوث^* ؛ محسن رزمی؛ مصطفی رجائی پور

دانشگاه آزاد اسلامی مشهد

چکیده

پدیده اسارت مولود جنگ است. اسیر، رزمنده‌ای است که در اثنای تخاصم مسلحانه، به دست نیروهای دشمن می‌افتد. در خصوص احکام و حقوق اسیران پرسشی مهم که کمتر بدان پرداخته شده است، آن است که اسارت یک حق است؟ اگر هست، حق اسیرشونده است یا اسیرگیرنده یا هردو؟ در حقیقت، ما به دنبال احکام پیشینی اسارت هستیم نه پسینی؛ یعنی اساساً آیا فقه اسلامی پدیده‌ای به نام «اسارت» را به رسمیت می‌شناسد؟ حقوق بین الملل معاصر در این خصوص، چه موضعی دارد؟ این نوشتار ضمن بررسی احتمالات مسئله، به این نتیجه رسیده است که «اسارت» برای رزمنده ناتوان، یک حق و برای نیروهای غالب، یک حکم و تکلیف است. منابع احکام، شامل کتاب، سنت، سیره عقلا، همه بر لزوم صیانت جان رزمنده ناتوان از ادامه نبرد، دلالت دارند. کنوانسیون‌های بین المللی نیز بر رعایت همه‌جانبه حقوق اسیران به ویژه حفاظت از جان آنان، تأکید ورزیده‌اند.

کلیدواژه‌ها

اسارت؛ استئسار؛ جنگ؛ جهاد؛ حقوق بشردوستانه؛ بردگی

مراجع

قرآن کریم.

آذرنوش، آذرتاش، فرهنگ معاصر عربی- فارسی، تهران، نشر نی، چاپ پنجم، 1384.

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، 1410ق.

ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر المهذب، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1406 ق.

ابن حمزه طوسی، محمد بن علی، الوسیلة الی نیل الفضیلة، قم، منشورات مکتبة آیت الله المرعشی النجفی، چاپ اول، 1408 ق.

ابن حیّون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، مصحح و محقق: فیضی، آصف، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، چاپ دوم، 1385 ق.

ابن شهر آشوب، مشیر الدین محمد علی، مناقب آل ابی طالب (ع)، نجف، المکتبة الحیدریة، 1376 ق.

ابن فارس، احمد ابن فارس، معجم مقائیس اللغة، چاپ اول، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1404 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ سوم، 1414 ق.

ابن هشام، عبد الملک بن ایوب، السیرة النبویة، مصر، شرکة و مطبعة الالبابی، چاپ دوم، 1375 ق.

انصاری، مرتضی بن محمد امین، کتاب المکاسب و البیع و الخیارات، قم، کنگره بزرگداشت شیخ انصاری، چاپ اول، 1415 ق.

بحر العلوم، محمد بن محمد تقی، بُلغة الفقیه، تهران، منشورات مکتبة الصادق (ع)، چاپ چهارم، 1403 ق.

تفسیر الامام العسکری، قم، مدرسه امام مهدی (عج)، چاپ اول، 1409 ق.

حجازی، محمد علی، حقوق اسیران جنگی، تهران، نشر میزان، چاپ اول، 1387.

حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، چاپ اول، 1409 ق.

حکیم، محمد تقی، الاصول العامة للفقه المقارن، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیة، چاپ اول، 1431 ق.

خمینی، روح الله، البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1421 ق.

خمینی، روح الله، الرسائل، تهران، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، بی‌تا.

خوئی، ابو القاسم، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار الزهراء، چاپ چهارم، 1395 ق.

داعی، علی، حقوق اسیران جنگی در حقوق بین الملل بشردوستانه، تهران، پیام آزادگان، چاپ اول، 1387.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دار العلم، چاپ اول، 1412 ق.

الزحیلی، وهبة، آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، 1419ق.

سبحانی، جعفر، الوسیط فی اصول الفقه، قم، مؤسسة الامام الصادق (ع)، چاپ دوم، 1426 ق.

شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، قم، مؤسسه نهج البلاغة، چاپ اول، 1414 ق.

شریف مرتضی، علی بن حسین، الانتصار، قم، مؤسسة النشر الاسلام، 1415 ق.

شمس الائمة سرخسی، محمد بن احمد، شرح السیر الکبیر، الشرکة الشرقیة للاعلانات، 1971 م.

صاحب جواهر، محمد حسن نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، چاپ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.

صدر، محمد باقر، دروس فی علم الاصول، بیروت، دار الکتب اللبنانی، چاپ دوم، 1406 ق.

طباطبائی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، انتشارات محمد، 1360.

طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1420 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، چاپ اول، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1415 ق.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، 1387 ق.

طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، مکتب نشر الثقافة الاسلامیة، چاپ دوم، 1408 ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان، قم، مکتبة الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1409 ق.

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، 1420 ق.

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط، قم، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، بی‌تا.

طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1412 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ اول، 1420 ق.

غروی اصفهانی، محمد حسین، حاشیة کتاب المکاسب، قم، انوار الهدی، چاپ اول، 1418 ق.

فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، دمشق، مؤسسة الرسالة، 1998 م.

کدیور، محسن، حق الناس اسلام و حقوق بشر، تهران، انتشارات کویر، چاپ اول، 1386.

کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، 1408 ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1409 ق.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403 ق.

محقق اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تهران، المکتبة الجعفریة لاحیاء الجعفریة، بی‌تا.

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، تهران، انتشارات استقلال، چاپ دوم، 1409 ق.

محقق داماد، مصطفی، «حق استئسار در حقوق بین الملل اسلامی براساس کتاب سیره نبوی»، مجموعه مقالات همایش اسلام و حقوق بین المللی بشردوستانه، تهران، جمعیت هلال احمر، 1386.

محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمة، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1416 ق.

مرتضى زبیدى، محمد بن محمد، تاج العروس، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414 ق.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.

نائینی، محمد حسین، منیة الطالب فی شرح المکاسب، تهران، المکتبة المحمدیة، چاپ اول، 1373 ق.

نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، چاپ دوم، 1408 ق.