تبارشناسی نقش زیارتی-گردشگری شهر‏مشهد

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 6، دوره 17، شماره 1 - شماره پیاپی 32، شهریور 1398، صفحه 155-191   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geography.v17i1.73967

نویسندگان

محمدعلی فیروزی^{* 1}؛ جعفر جوان²؛ معصومه توانگر¹

¹دانشگاه شهید چمران اهواز

²دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

هدف: این مقاله با هدف تحلیل نقش زیارتی و گردشگری شهر مشهد، از طریق شناسایی گسست­ها، گفتمان­های مسلط و آثار فضایی گفتمان ها بر شهر مشهد با تمرکز بر روش تبارشناسی فوکو، تدوین شده است.
روش تحقیق: روش تحقیق حاضر تبارشناسی فوکویی است. رهیافت تبارشناسی به مثابة چارچوب نظری و روشی­ است که پدیدة شهر را با نگاهی تاریخی می نگرد. تحلیل تبارشناسانة نقش شهر و تحولات آن در طول زمان، نمایانگر فرایند گذار شهرها از وضعی به وضع دیگر، آرایش‌های گفتمانی و روابط میان گفتمان‌ها در یک جامعه و شناسایی احکام و گزاره­های گفتمانی در خلق شهر با نقش خاص است.
یافته­ ها: بررسی ساختار قدرت در پیوند با دانش که به تولید فضای شهری منجر شده است، تحلیل مناسبی از تحولات نقش شهری ارائه می­ دهد. بدیهی است تحولات و توسعة­ شهر مشهد در پیوند با نقش زیارتی آن معنا می ­یابد. در این مقاله ساختار قدرت/دانش پدید آورنده و جهت­ دهنده به نقش زیارتی و گردشگری مشهد، در درون دو کَلان گفتمان دوران تسلط مدرنیسم و دورة پیشامدرن، تحلیل و واکاوی شده است.
نتیجه ­گیری: نتایج تحلیلی پژوهش نشان می­ دهد، گفتمان پیشامدرن تحت تأثیر دو گسست مهم؛ نخست شهادت امام رضا(ع) و پیدایش مشهد­الرضا و دوم، استقرار حکومت صفویان و نضج و گسترش مذهب تشیع در ایران، عرصة نقش ­آفرینی روابط قدرت/دانش به سمت و سوی تقویت نقش مذهبی و زیارتی مشهد پیش رفت و در هنگامة ورود مدرنیسم به کشور و تسلط گفتمان مبتنی بر آن و در پاسخ به تحولات فضای اجتماعی شهر، در تعامل با فضای جهانی و ملی و در قالب سه خُرد گفتمان مشروطیت، ملی­ گرایی عصر پهلوی و اصول­گرایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به سوی نقش تلفیقی زیارتی- گردشگری سوق یافته است.

کلیدواژه‌ها

تبارشناسی؛ نقش زیارتی؛ گفتمان؛ نقش گردشگری؛ شهر مشهد

مراجع

1. احمدی، ب. (1374). کتاب تردید. چاپ یازدهم. تهران: نشرمرکز.

2. احمدی، ح؛ خوشبین، م. (1393). مشروطیت در مشهد : زمینه‌ها، فرایندها و سیاست‌های روسیه. فصل‌نامة علمی- پژوهشی تاریخ اسلام و‏ ایران ، 111 (21)، 23-11.

3. اخلاقی‌فیض‌آثار، م؛ ابریشمی‏، ح. (1370). نقش صنعت توریسم در تحولات اقتصادی شهر‏مشهد. پایان نامة منتشرنشدة کارشناسی ارشد مدیریت جهانگردی. دانشگاه تهران. تهران.ایران.

4. ادارة کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی. ( 1396 ).گزارش آماری گردشگران ورودی به خراسان رضوی.

5. استانداری خراسان رضوی. (1395).گزارش عملکرد دولت تدبیر و امید.

6. استانداری خراسان رضوی. (1396). گزارش معاونت زیارت از گردشگران ورودی به خراسان رضوی .

7. استانداری خراسان رضوی.(1390). طرح آمایش استان خراسان رضوی، گزارش پیوندهای اقتصادی استان.

8. امیرفخریان، م؛ رهنما، م. ر. (1384). بررسی روند احیای مرکز شهر‏مشهد (1384-1357). مجلة جغرافیا و توسعة ناحیه‏ای، 4 (1)، 103-83.

9. امیرفخریان، م؛ مبینی، ح. (1396). تدوین شاخص‌های شناسایی مکان های با ارزش معنایی و هویتی در شهر‏مشهد. تهران: دفتر مرکزی جهاددانشگاهی.

10. ایزدپناه جهرمی، آ؛ ایزدی، ن؛ حبیبی، س. م؛ کوشش، م؛ ملکوتی، م؛ اهری؛ افشنگ. ز. (1385). شرح جریان‌های فکری معماری و شهرسازی در ایران معاصر با تاکید بر دورة زمانی 1383 - 1357. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

11. بحیرایی، ح؛ سرور، ر؛ کارگر، ب؛ فرجی راد، ع. (1395). تحلیل راهبردی تحولات فضایی-کارکردی در پهنة حریم جنوبی کلان‌شهر تهران: مطالعة موردی: شهرستان‌های ری و اسلامشهر. فصل‌نامة علمی‏ - پژوهشی اطلاعات جغرافیایی سپهر، 25(98)، 72-57.

12. برزگران، ح. ع. (1376). نقش پذیری شهر بیرجند از گذشته تا کنون. مجلة آموزش جغرافیا، 44 (3). 41-30.

13. پارک علم و فناوری خراسان. (1390). طرح توسعة کمی‏ کیفی زیارت امام رضا(ع)؛ بررسی تطبیقی الگوهای توسعه زیارت در شهرهای زیارتی منتخب جهان.

14. رمضانی، ع. (1386). رضا شاه چهرة تاریخی. تهران: امیرکبیر.

15. رهنما، م. ر. (1370). بررسی علل رشد و توسعة شهر‏مشهد. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

16. سازمان ترافیک و حمل و نقل شهرداری مشهد. آمارنامة حمل و نقل شهرمشهد.(1395).

17. سقایی ، م. (1382). گردشگری و تبارشناسی، صورتبندی یک پدیده جغرافیایی. فصل‌نامة تحقیقات جغرافیایی، (68)، 49-24.

18. شبلینگ، ژ. (1377). جغرافیا چیست. (ترجمه، س. سهامی‏). مشهد: محقق.

19. شِرَت، ا. (1387). فلسفة علوم اجتماعی قاره ای: هرمنوتیک، تبارشناسی و نظریة انتقادی از یونان باستان تا قرن بیست و یکم. (ترجمه ، ه. جلیلی). تهران: نشر نی.

20. شکویی ، ح. (1379). دیدگاهای نو در جغرافیای شهری. تهران: سمت.

21. شهرداری مشهد، آمارنامة شهر‏مشهد.(1395).

22. صالحی‌زاده، ع. (1390). درآمدی بر تحلیل گفتمان میشل فوکو. فصل‌نامة معرفت فرهنگی اجتماعی، 2(3)، 141-113.

23. صدیق، ع. (1338). تاریخ فرهنگ‏ایران. تهران: امیرکبیر.

24. صدیقی، ب. (1390). آیا جنبش مشروطه آغازى دارد؟ خوانشى فوکویى از جنبش مشروطه و نقش روشنفکران در آن. مجلة جامعه شناسى‏ایران. 12 (3)، 36-3.

25. صدیقی، غ. (1372). جنبش‌های دینی‏ایران. تهران: پازنگ.

26. عالم، ع؛ یحیوی، ح. (1388). فوکو، اندیشمندی انتقادی. فصل‌نامة سیاست، مجلة دانشکده حقوق و علوم سیاسی، 39(2)، 257-231.

27. عباس زاده غ. (1384). الگوسازی رشد کالبدی بافت‌های شهری در راستای توسعة پایدار، نمونة موردی شهر‏مشهد. پایان‌نامة کارشناسی ارشد رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری. دانشگاه فردوسی . مشهد.ایران.

28. عبداللهی، ع؛ جوان، ج.(1389). درآمدی برفلسفة علم و پژوهش در علوم انسانی، کتاب دوم:روش و روش شناسی. چاپ اول. تهران: چاپار.

29. عضدانلو، ح. (1385). میشل فوکو اندیشه‌‌ورز نا اندیشه‌ها. مجلة اطلاعات سیاسی اقتصادی، 20(7-8)، 187-185.

30. فوکو، م. (1381). نیچه، تبارشناسی، تاریخ(حقیقت و قدرت). (ترجمه، ن.سرخوش و ا. جهاندیده). چاپ اول. تهران: نشر نی.

31. فوکو، م. (1381). نیچه، فروید، مارکس. (ترجمه، ا. جهاندیده؛ م. نورایی؛ ب. جعفری؛ ا. خاکباز؛ع. روح بخشان). تهران: هرمس.

32. فوکو، م. (1387). مراقبت و تنبیه. (ترجمه، ن. سرخوش و ا. جهاندیده). تهران: نشر نی.

33. فوکو،م.(1378). نظم گفتار. (ترجمه، ب. پرهام). تهران: آگاه.

34. قادری ، ح. (1380). اندیشه‌های سیاسی قرن 20. چاپ دوم. تهران: وزرات امور خارجه.

35. قاسمی‏ خوزانی، م. (1387). ساختار و کارکرد گردشگری مذهبی – فرهنگی و مدیریت آن در کلان‌شهر‏مشهد. رسالةدکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری. دانشگاه شهید بهشتی تهران. تهران. ایران.

36. کچوئیان، ح؛ زائری، ق. (1388). ده گام اصلی روش‌شناختی در تحلیل تبارشناسانة فرهنگ (با اتکا به آرای میشل فوکو). مجلة راهبرد فرهنگ، (7)، 30-7.

37. مافی، ع؛ سقایی، م. (1388). بررسی گردشگری در کلان شهرهای مذهبی: مطالعة موردی کلان شهر‏مشهد. همایش منطقه‌ای جغرافیا و توسعة پایدار شهرها. 6 اردیبهشت 1388. دانشگاه آزاد اسلامی شیروان. صص19-1.

38. مرکز مطالعات و برنامه‏ریزی شهر تهران. (1391). مدخلی بر اقتصاد سیاسی نظام کلان‌شهری در‏ایران. گزارش 135.

39. منوچهری، ع؛ رنجبر، ا. (1389). نسبت فلسفة سیاسی و قدرت در اندیشة سیاسی لئواشتراوش و میشل فوکو. فصل‌نامة سیاست. 40 (2)، 318-307 .

40. مهندسین مشاور فرنهاد. (1393) .طرح توسعه و عمران (جامع ) کلان‌شهر‏مشهد. گزارش مطالعات پایة زیارت.

41. مهندسین مشاورمهرازان. (1370). طرح جامع شهر‏مشهد. 1395-1370.

42. مویر، ر. (1379). درآمدی نو بر جغرافیای سیاسی. (ترجمه ، د. میرحیدر و س. ی. صفوی). چاپ اول. تهران: انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.

43. میراحمدی، م.(1363). دین و مذهب در عصر صفوی. تهران: امیرکبیر.

44. میلانی، ت.(1390). مفهوم قدرت در اندیشة میشل فوکو. پایان‌نامة کارشناسی ارشد فلسفه. دانشگاه تبریز. تبریز. ایران.

45. میلز، س.( 1395). میشل فوکو. (ترجمه، د. نوری). تهران: نشر مرکز.

46. نیک مهر، ا؛ وکیلی، ه. (1392). نیت و مصارف موقوفات واقفان مشهد در دورة پهلوی اول و دوم. مطالعات اسلامی: تاریخ و فرھنگ، 45(91)، ۱۳۱-109.

47. هادیانی، ز؛ مومنی، م. (1385). تعامل فضا، فرهنگ و قدرت در سازمان‌یابی فضایی شهر زاهدان. رسالة دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری. دانشگاه شهید بهشتی تهران. تهران. ایران.

48. هاشمی‏، ا. (1353). تاریخ فرهنگ‏ایران. تهران: مدرسه عالی زبان‌های خارجی.

49. وثوق رضوی مشهدی، ک.؛ مافی،ع. (1394). برنامه‏ریزی توسعة فضایی با رویکرد ‏آینده پژوهی در شهر‏مشهد. پایان‌نامة کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری. دانشگاه فردوسی مشهد مشهد. ایران..

50. وحدت زاده، و. (1386). تأملی بر شهرسازی دورة پهلوی اول. مجلة هنرهای زیبا، (31)،13-1.

51. Bank Infrastructure Group Urban Development. (2000). Cities in transition; World Bank Urban and Local Government Strategy. Washington, D.C.,:The World Bank.

52. Campbell, S.D. (2001). The changing role and identity of capital cities in the global era. Michigan, IL: University of Michigan.

53. Cornish, V. (1971). The great capitals; A historical geography. Westport, Conn: Greenwood.

54. Gottmann, J. (1977). The role of capital cities. Athens Center of Ekistics, 44(244), 240-243.

55. Hall, P. (2000). The changing role of capital cities, plan, 40(3), 8-11.

56. Harrington, J. W. (2005). New Economic spaces: New economic geographies (Dynamics of economic space). Aldershot, England: Ashgate.

57. Hermant-de Callataÿ, C., & Svanfeldt, C. (2011). Cities of tomorrow Challenges, visions, ways forward. Retrieved from https://b2n.ir/318665.

58. Hubbard, H., Kitchin, R., & Valentine, J. (2004). Key thinkers on space and place. London, England: SAGE.

59. Jackson, J. N. (2007). The urban future: A choice between Alternatives, London, England: Routledge.

60. Mayer, H. (2016). Capital city dynamics: Linking regional innovation systems, locational policies and policy regimes. Cities, 51, 11-20.

61. Zimmermann, H. (2010). Do different types of capital cities make a difference for economic dynamism. Environment and Planning C: Politics and Space, 28(5), 761-767.