چیستی شناسی قطع و تأثیر آن در باب ظواهر اصول فقه

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 1، دوره 51، شماره 4 - شماره پیاپی 119، اسفند 1398، صفحه 9-29   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v51i4.20221

نویسندگان

محمد حسین انصاری حقیقی^{* 1}؛ حسین ناصری مقدم²؛ محمّد صادق علمی سولا³

¹استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

³استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

اصولیان متأخّر از شیخ انصاری با تقسیم سه گانه احوال مکلّف، مباحث حجّیت را در سه باب: «قطع، ظنّ و شکّ» مورد بررسی قرار داده‌اند. دیدگاه‌های برگزیده ایشان در زمینه قطع، مبانی ایشان در دو بخش دیگر را تشکیل داده، آن‌ها را تحت تأثیر قرار داده است. یکی از این دیدگاه‌ها در باب چیستی‌شناسی قطع است. بر اساس دیدگاه برخی از اصولیان جدید، ظاهر لفظ، بیانگر مراد متکلّم و خاستگاه ظهور، اراده استعمالی است. بدین سان، ظهور لفظ در ذهن مخاطب یا شنونده دیگر، با تصدیق به مراد متکلّم تحقق می‌یابد و منشأ آن، اصولی عقلایی است. قطعی دانستن این اصول عقلایی موجب قطعی دانستن تصدیق به ظهور و قطعی دانستن دلالت ظاهر است. قطعی یافتن دلالت ظواهر تأثیراتی در پی دارد از جمله آن که موجب می‌شود ظواهر، با خروج از سلک امارات ظنّی و ورود به جرگه ادلّه قطعی، حجّیّت ذاتی یابند و تخصّصا از ادلّه نهی از عمل به غیر علم خارج شوند. بدین ترتیب، می‌توان ادّعا کرد علاوه بر آن که حجّیّت ظواهر، مقتضای اصل اوّلی است؛ عمل به ظواهر از سوی شارع غیر قابل ردع است.
 

کلیدواژه‌ها

قطع؛ علم؛ ظن؛ حجیت؛ ظواهر الفاظ؛ خاستگاه ظهور؛ مراد استعمالی

مراجع

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، چاپ اول، 1409ق.

آشتیانی، محمّد حسن، بحر الفوائد فی شرح الفرائد، بی‌جا، بی‌تا.

استرآبادی، محمد امین بن محمدشریف، الفوائد المدنیّة و الشّواهد المکّیّه، قم، مؤسّسة النشر الإسلامی، چاپ اوّل، 1424ق.

اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة، قم، انتشارات سیّد الشهداء، چاپ اوّل، 1374.

جوهری، اسماعیل ابن حماد، الصحاح فی اللّغه، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، 1407 ق .

حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشّیعه، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ پنجم، 1403 ق، 1983 م.

خمینی، روح الله، انوار الهدایه، تهران، موسّسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی، چاپ اوّل، 1413ق – 1372.

خوئی، ابوالقاسم، مصباح الاصول، مقرر: بهسودی، محمّد سرور، قم، مکتبة الداوری، چاپ پنجم، 1417 ق.

روحانی، صادق، منتقی الاصول، قم، چاپخانه الهادی، چاپ دوم، 1416ق.

سبحانی، جعفر، الوسیط فی اصول الفقه، مؤسسه الامام الصّادق علیه السلام، چاپ دوم، 1426 ق- 1384.

سبحانی، جعفر ، رساله فی التحسین و التقبیح العقلیّین، قم، مؤسسه الامام الصادق، چاپ اول، 1420ق.

سیدمرتضی (علم‌الهدی)، علی بن حسین، الذّریعه الی اصول الفقه، تحقیق ابوالقاسم گرجی، تصحیح وتقدیم و تعلیق: ابوالقاسم گرجی، چاپخانه دانشگاه تهران، 1346.

سیستانی، علی، الرافد فی اصول الفقه، تقریر سید منیر ‌قطیفی، دفتر آیة الله العظمی سید علی سیستانی، چاپ اوّل، 1414 ق.

صاحب معالم، حسن بن زین الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم، مؤسّسة النّشر الإسلامی، بی‌تا.

صدر، محمّد باقر، المعالم الجدیده، تهران، مکتبة النجاح، چاپ دوم، 1395 ق- 1975 م.

طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، اعاده عادل محمود، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1408 ق- 1367.

طوسی، محمّد بن حسن، العدّه فی اصول الفقه، تحقیق: محمد رضا الأنصاری القمی، قم،چاپخانه ستاره، چاپ اوّل، 1417 ق- 1376.

علّامه حلّی، حسن بن یوسف، مبادئ الوصول ‌الی ‌علم‌ الاصول، تعلیق وتحقیق: عبد الحسین محمد علی البقال، قم، مرکز نشر دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، 1404 ق.

عیّاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، المکتبه العلمیّه الاسلامیّه، بی‌تا.

فیروزآبادی، مرتضی، عنایة الأصول فی شرح کفایة الأصول، قم، منشورات الفیروزآبادی، چاپ هفتم، 1385 – 1386.

قمی، ابوالقاسم، قوانین الاصول، تهران، انتشارات علمیّه اسلامیّه، بی‌تا.

محقّق حلّی، جعفر بن حسن، معارج الأصول، تحقیق: إعداد: محمد حسین الرضوی، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، چاپ اول، 1403 ق. مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس، بیروت، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1414 ق- 1994م.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم، 1370.

مظفر، محمد رضا ، المنطق، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، بی‌تا.

ملکی اصفهانی، مجتبی، فرهنگ اصطلاحات اصول، چاپ اوّل، انتشارات عالمه، 1381.

نائینی، محمدحسین، فوائد الاصول، مقرر: کاظمی خراسانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1404ق.