بررسی فقهی و حقوقی شرط «بازگشت موقوفه به ملک واقف هنگام نیاز» به عنوان شرط فاسخ در عقد وقف

فقه و اصول

مقاله 3، دوره 51، شماره 4 - شماره پیاپی 119، اسفند 1398، صفحه 51-74   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v51i4.65641

نویسندگان

سید مهدی قریشی¹؛ محمد حسن جوادی¹؛ حامد رحمانی^{* 2}؛ حسین جوادی²

¹دانشگاه ارومیه

²دانشگاه آزاد اسلامی

چکیده

در مورد صحت یا بطلان وقفی که در آن، واقف شرط کند در حالت نیازمندی، موقوفه به وی بازگردد، دیدگاه‌های متفاوتی در فقه ارائه شده است. مخالفان صحت این عمل، یا آن را از اصل باطل می‌دانند و یا معتقدند چنین عملی منطبق بر عنوان حبس است و نه وقف؛ زیرا در هر صورت، وقف باید دائمی باشد و شرط بازگشت موقوفه به واقف، در تعارض با این ویژگی و مغایر مقتضای عقد وقف است. گروه سوم نیز، وقف و شرط مذکور را صحیح دانسته‌اند. برگشت این نظریه‌ها، به مسأله «شرط بودن دوام در عقد وقف» و امکان قرار دادن شرط فاسخ در آن است، پژوهش حاضر با بررسی دیدگاه‌های فقهی موجود و پذیرش نظریه عدم اشتراط «تأبید» در وقف، به اثبات صحت نظریه «صحت وقف مشروط به بازگشت موقوفه به ملک واقف در صورت نیاز» پرداخته و با بررسی مفهوم شرط فاسخ در حقوق، آن را منطبق بر شرط مذکور در عقد وقف دانسته و معتقد است بر مبنای این نظریه پذیرفته شده در فقه، امکان قرار دادن شرط فاسخ در عقد وقف وجود دارد و شرط «بازگشت موقوفه به واقف در صورت نیاز»، بارزترین مصداق آن است.

کلیدواژه‌ها

شرط فاسخ؛ عقد وقف؛ ابدی بودن وقف؛ شرط رجوع

مراجع

آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کتاب فی الوقف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1413 ق.

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1410 ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413 ق.

ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1406 ق.

ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر؛ طوسی، محمد بن حسن، جواهر الفقه - العقائد الجعفریة، قم، دفتر انتشارات اسلامی،چاپ اول، 1411 ق.

ابن جنید اسکافی، محمد بن احمد، مجموعة فتاوی ابن جنید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1416 ق.

ابن حمزه، محمد بن علی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی - ره، چاپ اول، 1408 ق.

ابن حیون، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ دوم، 1385 ق.

ابن داود حلّی، حسن بن علی، الجوهرة فی نظم التبصرة، تهران، مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1411 ق.

ابن زهره، حمزة بن على، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1417 ق.

اراکی، محمدعلی، الخیارات، قم، فی طریق الحق، 1414 ق.

اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الاذهان، مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی، حسین یزدی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الاولی، 1411 ق.

اصفهانی، محمدحسین، حاشیه کتاب المکاسب، قم، منشورات مجمع الذخائر الاسلامیه، 1418 ق.

انصاری، مرتضی بن محمدامین، المکاسب، قم، مجمع الفکر الإسلامی، الطبعة الاولی، 1420 ق.

بازگیر، یدالله، قانون مدنی در آیینه آرای دیوان عالی کشور (عقود و تعهدات)، تهران، انتشارات فردوسی، چاپ دوم، 1382.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، قم، نشر الهادی، چاپ اول، 1419 ق.

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1405 ق.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث، 1382 ق.

حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1417 ق.

خمینی، روح اللّه، البیع، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، الطبعة الاولی، 1421 ق.

خمینی، روح اللّه ، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، بی‌تا.

خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1405 ق.

خوئی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهه فی المعاملات، محمدعلی توحیدی تبریزی، قم، مؤسسه انصاریان، الطبعة الاولی، 1417 ق.

رحمانی،‌ محمد، «شرط خیار رجوع به وقف هنگام نیاز از نگاه آیه اللّه سید احمد خوانساری»‌، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسی)، شماره 17 و 18، 1378، صص 274 – 309.

روحانی، صادق، فقه الصادق، قم، المطبعة العلمیه، الطبعة الاولی، بی‌تا.

روحانی، صادق ، منهاج الفقاهه، قم، بی‌نا، الطبعة الاولی، 1418 ق.

روحانی، محمد، المرتقی إلی الفقه الأرقی (کتاب الخیارات)، تهران، مؤسسة الجلیل للتحقیقات الثقافیة (دار الجلی)، چاپ اول، 1420 ق.

سبزواری، عبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان حلال و الحرام، نجف، دفتر مؤلف، الطبعة الاولی، 1416 ق.

سبزواری، محمدباقر بن محمد مؤمن، کفایة الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1423 ق.

سلاّر دیلمى، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم العلویة و الأحکام النبویة، قم، منشورات الحرمین، چاپ اول، 1404ق.

سیفی مازندرانی، علی‌اکبر، دلیل تحریر الوسیلة - الوقف، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1430 ق.

شهید اول، محمد بن مکی، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1414 ق.

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، حاشیة شرائع الإسلام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1422 ق.

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی ، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1413 ق.

شهیدی، مهدی، سقوط تعهدات، تهران، انتشارات مجد، چاپ اول، 1381.

صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404 ق.

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الاولی، 1418 ق.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم، تکملة العروة الوثقی، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، 1414 ق.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم ، حاشیة المکاسب، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1421 ق.

طباطبایی، محمد، المناهل، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، بی‌تا.

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، 1387 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1400 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

عابدی، محمد، اجل در تعهدات و قراردادها، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، 1395.

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1419 ق.

عراقی، ضیاءالدین، شرح تبصره المتعلمین، محمد حسّون، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الاولی، 1413 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1410ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف ، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1413ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف ، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413 ق.

علم‌الهدی، علی بن حسین، الانتصار فی انفرادات الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1415 ق.

علیشاهی قلعه‌جوقی، ابوالفضل؛ ارژنگ، اردوان، «مناسبت حکم و موضوع: کارکردها و سازوکارهای تشخیص در بیان فقیهان»، مطالعات اسلامی؛ فقه و اصول، سال چهل و چهارم، شماره پیاپی 91، زمستان 1391، صص 86-67.

فخر المحققین، محمد بن حسن، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، مؤسسة اسماعیلیان، چاپ اول، 1387 ق.

فیض کاشانی، محمد محسن ابن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام، چاپ اول، 1406 ق.

القطّان الحلّی، شمس‌الدین محمد، معالم الدین فی فقه آل یاسین، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1424 ق.

قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، جامع الشتات فی أجوبة السؤالات، تهران، مؤسسه کیهان، چاپ اول، 1413 ق.

کاتوزیان، ناصر، قواعد عمومی قراردادها، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ هفتم، 1392.

کاتوزیان، ناصر ، نظریه عمومی تعهدات، تهران، مؤسسه نشر یلدا، چاپ اول، 1374.

کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1422 ق.

کاشف الغطاء، عباس، منهل الغمام فی شرح شرائع الإسلام، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء، چاپ اول، 1424 ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

مامقانی، عبدالله، نهایه المقال فی تکمله غایه الآمال، نجف، المطبعة المرتضویه، الطبعة الاولی، 1345 ق.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1404 ق.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی ، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی - ره، چاپ اول، 1406 ق.

محقق حلّی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، قم، مؤسسة المطبوعات الدینیة، چاپ ششم، 1418 ق.

محقق حلّی، جعفر بن حسن ، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408 ق.

محقق حلّی، جعفر بن حسن ، نکت النهایة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1412 ق.

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه (بخش مدنی)، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ دوازدهم، 1406 ق.

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ دوم، 1414 ق.

مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید - رحمة الله علیه، چاپ اول، 1413 ق.

نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعه فی أحکام الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، الطبعة الاولی، 1418 ق.