نقد و تحلیل دیدگاه مشهور در تعیین سال خمسی و دوره زمانی کسر مئونه از ربح

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 4، دوره 51، شماره 4 - شماره پیاپی 119، اسفند 1398، صفحه 75-92   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v51i4.68818

نویسندگان

محمد رضا کیخا¹؛ محمدعلی قادری^{* 2}

¹دانشیار دانشگاه سیستان و بلوچستان

²دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

خمس ارباح مکاسب، به اجماع فقها پس از کسر مخارج عرفی فرد و عائله واجب النفقه، محاسبه می‌شود؛ از این رو تعیین مبدأ و پایان زمانی جهت محاسبه مئونه ضروری است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که اولاً: در هیچ موضعی از روایات، تصریح به تعیین سال خمسی نشده است و روایت علی بن مهزیارِ مورد استناد هم منطبق بر شرایط استثنایی آن دوره، از معصوم صادر شده و در این مسئله قابل استناد نیست. حجیت اجماع منقول نیز با توجه به مخالفت برخی از فقها و مدرکی بودن و تنافی با روایت امام صادق (ع) مردود است. از سویی مبدأ این واجب موسّع، نه شروع به کسب است و  و نه سپری شدن یک سال از شروع به کسب یا ظهور ربح، بلکه تنها معیار وجوب خمس، ظهور ربح و مازاد بر مئونه بودن است. تفصیل بین مشاغل با درآمدهای تدریجی و دفعی، نیز بی‌مبنا است.

کلیدواژه‌ها

خمس؛ سال خمسی؛ متعلّق خمس؛ مئونه

مراجع

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1410 ق.

ابن براج، عبد العزیز بن نحریر، المهذب (لابن البراج)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1406 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ سوم، 1414 ق.

اراکی، محمد علی، رسالة فی الخمس، در یک جلد، قم، مؤسسه در راه حق، چاپ اول، 1413 ق.

اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.

اصفهانی، ابو الحسن، وسیلة النجاة (مع حواشی الإمام الخمینی)، در یک جلد، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره، 1422 ق.

انصاری، ابن هشام، المغنی اللبیب، بیروت، دارالفکر للطباعه،2007 م.

انصاری، مرتضی بن محمد امین، کتاب الخمس، در یک جلد، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415 ق.

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405 ق.

بروجردی، آقا حسین، توضیح المسائل، شماره دیجیتالی:4640، شماره کتابشناسی: 10415/1.

بروجردی، آقا حسین ، زبدة المقال فی خمس الرسول و الآل، در یک جلد، قم، چاپخانه علمیه،1380 ق

حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1409 ق.

حکیم، محمد سعید، مصباح المنهاج، الناشر: مؤسسة الحکمة للثقافیة الإسلامیة، الطبعة الثانیة، 1428 ق.

حمیری، نشوان بن سعید، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، 12 جلد، بیروت، دار الفکر المعاصر، 1420 ق.

خراسانی، وحید، رساله توضیح المسائل، بی‌تا، بی‌جا.

خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، مترجم: علی اسلامی، تحریر الوسیله، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1425 ق.

خوئی، ابو القاسم، منهاج الصالحین، نشر مدینة العلم، قم، 1410 ق.

سبحانی تبریزی، جعفر، الخمس فی الشریعة الإسلامیة الغراء، در یک جلد، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، 1420 ق.

سبزواری، عبد الأعلی، مهذّب الأحکام، قم، مؤسسه المنار، چاپ چهارم، 1413 ق.

سیستانی، علی، توضیح المسائل، بی‌جا، چاپ سی و دوم، 1393.

شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، 3 جلد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة،10 جلد، قم، کتابفروشی داوری، 1410ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی ، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، 15 جلد، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1404 ق.

صیمری، مفلح بن حسن، غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار الهادی، چاپ اول، 1420 ق.

طباطبایی حائری، علی بن محمد، ریاض المسائل (ط - القدیمة)، مؤسسه آل البیت علیهم، بی‌تا.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی (المحشّی)، 5 جلد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419 ق.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم ، العروة الوثقی، 2 جلد، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1409 ق.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم ، العروة الوثقی مع تعلیقات الفاضل، 2 جلد، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام، بی‌تا.

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی، 1407 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، تهذیب الأحکام، تهران - ایران، دار الکتب الإسلامیة، 1407 ق.

عاملی، محمد بن علی، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، 8 جلد، بیروت، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1411 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، 2 جلد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف ، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة (ط - الحدیثة)، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، 1420 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف ، تذکرة الفقهاء (ط- الحدیثة)،‌ قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1414 ق.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، مفاتیح الشرائع، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی (ره)، قم، چاپ اول، بی‌تا.

قطان حلی، محمد بن شجاع، معالم الدین فی فقه آل یاسین، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، 1424 ق.

کاشف الغطاء، احمد بن علی، سفینة النجاة و مشکاة الهدی و مصباح السعادات، مؤسسه کاشف الغطاء، نجف اشرف، چاپ اول، 1423 ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، باب الفی‌ء و الأنفال، تهران- ایران، دار الکتب الإسلامیة، 1407 ق.

متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، مکتبة التراث الإسلامی، ۱۳۸۹ق.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر، 1410 ق.

محقق حلّی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، 2 جلد، قم، مؤسسة المطبوعات الدینیة، 1418 ق.

محقق داماد، محمد، کتاب الخمس، در یک جلد، قم، دار الإسراء للنشر، 1418 ق.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، انتشارات دار الفکر، 1414 ق.

مرعشی شوشتری، محمد حسن، دیدگاه‌های نو در حقوق، تهران، نشر میزان، چاپ دوم، 1427 ق.

مرعشی نجفی، شهاب الدین، منهاج المؤمنین، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی - ره، چاپ اول، 1406 ق.

معلوف، لویس، المنجد، فرهنگ ابجدی عربی – فارسی، ترجمه احمد سیاح، تهران، انتشارات اسلام، چاپ ششم، 1385.

مکارم شیرازی، ناصر، أنوار الفقاهة - کتاب الخمس و الأنفال، در یک جلد، قم، انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام، 1416 ق.

مکارم شیرازی، ناصر ، رساله توضیح المسائل، ، قم، انتشارات امام علی بن ابی طالب، چاپ چهل و هفتم، 1391.

همدانی، آقا رضا بن محمد هادی، مصباح الفقیه، قم، مؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث و مؤسسة النشر الإسلامی، 1416 ق.

وبگاه اینترنتی

سایت مدرسه فقاهت، درس خارج فقه آیت الله سبحانی، 29/10/93. http://www.eshia.ir/feqh/archive/text/sobhani/feqh/93/931029