کاربرد اصل مثبت در علم اصول و فقه

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 5، دوره 51، شماره 4 - شماره پیاپی 119، اسفند 1398، صفحه 93-114   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v51i4.66738

نویسندگان

الهام مُعزّی نجف آبادی^{* 1}؛ سید ابوالقاسم نقیبی²

¹دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران

²دانشیار دانشگاه شهید مطهری

چکیده

اصل مثبت در ادبیات اصولی به استصحابی اطلاق می‌شود که آثار شرعی بر مؤدای آن به واسطه لوازم عقلی و عادی و اتفاقی (مثبتات) مترتب شود. اصولیان متقدم بر شیخ انصاری، مثبتات استصحاب را حجت می‌دانستند؛ اما مشهور اصولیان متأخر از ایشان، قائل به عدم حجیت اصل مثبت شدند. مبتنیی بودن بی‌اعتباری برخی از مسائل اصولی بر عدم اعتبار اصل مثبت و تأثیر این مسائل در فتاوای فقها، نشان از کاربرد وسیع این مسأله دارد. عدم حجیت اصل تأخر حادث و استصحاب عدم ازلی، عدم جواز اموری همانند ترتیب آثار فرد بر استصحاب کلی، ترتیب آثار مقتضا بر استصحاب عدم مانع در قاعده مقتضی و مانع و إثبات موضوع حکم به شکل مقیَّد با استصحاب جزء موضوع، جملگی به عدم حجیت اصل مثبت مربوط است.

کلیدواژه‌ها

اصل مثبت؛ اصل تأخر حادث؛ استصحاب عدم ازلی؛ استصحاب کلی؛ قاعده مقتضی و مانع

مراجع

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ پنجم، 1431 ق.

آملی نجفی، هاشم، مجمع الافکار و مطرح الانظار، تقریر محمد علی اسماعیل پور، قم، کتابفروشی علمیه، 1396 ق.

اراکی، ضیاءالدین، نهایه الافکار، تقریرمحمدتقی بروجردی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1417 ق.

اصفهانی، محمد حسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، قم، انتشارات سیدالشهداء، چاپ اول، 1374.

انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الأصول، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ نهم، 1428 ق.

انصاری، مرتضی بن محمد امین ، کتاب الطهارة، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، چاپ اول، 1410 ق.

انصاری، مرتضی بن محمد امین ، کتاب المکاسب المحشّی، قم، مؤسسه مطبوعاتی دارالکتاب، چاپ سوم، 1410 ق.

ایروانی، باقر، الحلقه الثالثه فی اسلوبها الثانی، قم، المحبین، چاپ اول، بی‌تا.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، قم، الهادی، چاپ اول، 1419 ق.

بجنوردی، حسن ، منتهی الاصول، قم، کتابفروشی بصیرتی، چاپ دوم، بی‌تا.

جزایری مروّج، محمد جعفر، منتهی الدرایة، قم، انتشارات دارالکتاب جزایری، چاپ دوم، 1415 ق.

جمعی از پژوهشگران زیر نظر آیت الله سید محمد هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم، مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی، چاپ اول، 1426 ق.

حکیم، محسن، مستمسک العروه الوثقی، قم، مؤسسه دارالتفسیر، چاپ اول، 1416 ق.

حکیم، محمد سعید، الکافی فی اصول الفقه، بیروت، دار و مکتبه الهلال، بی‌تا.

حکیم، محمد سعید ، المحکم فی اصول الفقه، بی‌جا، مؤسسه المنار، چاپ دوم، 1418 ق.

خامنه‌ای، علی، حکم فقهی صابئان، قم، مؤسسه دایرۀالمعارف فقه اسلامی، چاپ اول،1417 ق.

خمینی، روح الله، الإستصحاب، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1417 ق.

خمینی، روح الله ، الرسائل، تقریر مجتبی تهرانی، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1385 ق.

خمینی، مصطفی، تحریرات فی الاصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ دوم، 1385.

خمینی، مصطفی ، کتاب الطهاره، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1418 ق.

خوئی، ابوالقاسم، دراسات فی علم الاصول، تقریر علی هاشمی شاهرودی، بی‌جا، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، چاپ دوم، 1426 ق.

خوئی، ابوالقاسم ، مبانی تکملة المنهاج، قم، مؤسسه إحیاء آثار الامام الخوئی، چاپ اول، 1422 ق.

خوئی، ابوالقاسم ، محاضرات فی اصول الفقه، تقریر محمد اسحاق فیاضی، بی‌جا، انتشارات انصاریان، چاپ چهارم، 1417 ق.

خوئی، ابوالقاسم ، مصباح الاصول، تقریر محمد سرور واعظ حسینی بهسودی، قم، کتابفروشی داوری، چاپ پنجم، 1417 ق.

روحانی، محمد حسین، منتقی الاصول، تقریر سید عبدالصاحب حکیم، بی‌جا،چاپخانه امیر، چاپ اول، 1413 ق.

روحانی، محمد صادق، فقه الصادق علیه السلام، قم، دارالکتاب، چاپ اول، 1412 ق

سبحانی، جعفر، ارشاد العقول الی مباحث الاصول، تقریر محمدحسین الحاج العاملی، قم، مؤسسه امام صادق (ع) چاپ دوم، 1430 ق.

سبحانی، جعفر ، المحصول فی علم الاصول، تقریر محمود جلالی مازندرانی، قم، مؤسسه امام صادق، 1418 ق.

سبحانی، جعفر ، الموجز فی اصول الفقه، قم، مؤسسه امام صادق، چاپ دوم، 1420 ق.

شبیری زنجانی، موسی، کتاب نکاح، قم، مؤسسه پژوهشی رأی پرداز، چاپ اول، 1419 ق.

شریف کاشانی، ملأ حبیب الله، منتقد المنافع فی شرح المختصر النافع- کتاب الطهاره، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1428 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار إحیاءالتراث العربی، چاپ هفتم، 1404 ق.

صدر، محمد باقر، بحوث فی علم الاصول، تقریر سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی، چاپ سوم، 1417 ق.

صدر، محمد باقر ، دروس فی علم الأصول، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ هفتم، 1384.

صدر، محمد باقر ، مباحث الاصول، تقریر کاظم حسینی حائری، قم، مقرّر، چاپ اول، 1408 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه، قم، مؤسسه امام صادق، چاپ اول، 1420 ق.

فیروز آبادی، مرتضی، عنایة الاصول فی شرح کفایه الاصول، قم، انتشارات فیروز آبادی، چاپ چهارم، 1400 ق.

کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1422 ق.

کوه‌کمره‌ای، محمد حجت، المحجة فی تقریر الحجة، تقریر علی صافی گلپایگانی، قم، آستان مقدسه حضرت معصومه سلام الله علیها، چاپ اول، 1419 ق.

گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، مؤسسه سمت، چاپ سوم، 1421 ق.

گلپایگانی، محمدرضا، افاضة العوائد فی التعلیق علی درر الفوائد، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ اول، 1410 ق.

لنکرانی، محمد فاضل، إیضاح الکفایه، تقریر محمد حسین قمی، قم، انتشارات نوح، چاپ چهارم، 1384.

لنکرانی، محمد فاضل ، سیری کامل در اصول فقه، قم، انتشارات فیضیه، چاپ اول، 1380.

محقق حلّی، جعفربن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408 ق.

محمدی خراسانی، علی، شرح رسائل، قم، انتشارات دارالفکر، چاپ سوم، بی‌تا.

محمدی خراسانی، علی ، شرح کفایة الاصول، قم، الإمام الحسن بن علی، چاپ سوم، 1383.

مشکینی اردبیلی، علی، اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها، قم، حکمت، 1348.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم، انتشارات دارالذکر، چاپ اول، 1383.

مغنیه، محمدجواد، علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید، قم، انتشارات مکتبة الزهرا، چاپ دوم، 1980 م.

مکارم شیرازی، ناصر، انوار الاصول، تقریر احمد قدسی، قم، نسل جوان، چاپ دوم، 1416 ق.

مکارم شیرازی، ناصر ، کتاب النکاح، قم، انتشارات مدرسه علی بن ابی طالب علیه السلام، چاپ اول، 1424 ق.

نائینی، محمد حسین، اجود التقریرات، تقریر ابو القاسم خوئی، قم، انتشارات مصطفوی، 1368.

نائینی، محمد حسین ، فوائد الاصول، تقریر محمد علی کاظمی خراسانی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول، 1409 ق.