کاوشی در «تعدد اعتباری (معنوی) جرم» در فقه امامیه و حقوق ایران

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 8، دوره 51، شماره 4 - شماره پیاپی 119، اسفند 1398، صفحه 157-176   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v51i4.45605

نویسندگان

میرزامحمد واعظی^{* 1}؛ عباسعلی سلطانی²

¹دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد و طلبه درس خارج فقه حوزه علمیه مشهد

²دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

«تعدد اعتباری یا معنوی جرم» یکی از جهات عمومی  تشدید مجازات و در اصطلاح، شمول چند وصف جزایی بر فعل واحد است. این مسئله از اهمیت ویژه‌ای در حقوق جزا برخوردار است؛ چرا که تعیین مجازاتی متناسب با بزه انجام شده باعث رعایت اصول انسانی و اسلامی چون: عدالت کیفری و تناسب بین جرم و مجازات است و در پی آن سلامت روانی جامعه تأمین می‌گردد. قانون‌گذار ایران همچون برخی دانشیان حقوق، نظریه تعدد معنوی را پذیرفته، در برخی موارد، قائل به جمع مجازات‌ها و در مواردی دیگر، به تداخل مجازات‌ها شده است. به نظر می‌رسد با توجه به سخنان فقهای امامیه، هنگامی که در تعدد معنوی جنایتی بر عضو و نفس یا عضو و منفعت وارد شود، مجازات‌ها تداخل نموده و دیه بیشتر تعیّن پیدا می‌کند و در صورت تداخل قصاص نفس با دیگر أعضا یا منافع به دلالت فحوا فقط قصاص نفس جاری می‌شود. اما در مواردی مثل جنایت موجب دیه دو عضو یا دو نفس و نظیر آن با توجه به نبود نص و عدم امکان تعمیم نصوص موجود به غیر از موارد مذکور و نیز اصل عدم تداخل، تعیین چند مجازات، امری موجه است. حاصل اینکه اصل عدالت کیفری که مستفاد از عقل و شرع است در پاره‌ای از مواد قانونی مدنظر در این نوشتار، رعایت نشده و قانون مجازات اسلامی نیازمند اصلاح است.

کلیدواژه‌ها

تشدید مجازات؛ جهات عام؛ تعدد جرم؛ تعدد اعتباری؛ تعدد معنوی

مراجع

آل عصفور، حسین بن محمد، عیون الحدائق الناظرة فی تتمة الحدائق الناضرة، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1410ق.

ابن إدریس، محمد بن أحمد، السرائر، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1411 ق.

إبن بابویه، محمد بن علی، المقنع، قم، مؤسسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، 1415 ق.

إبن بابویه، محمد بن علی ، من لا یحضره الفقیه، با تحقیق غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1404 ق.

ابن حمزه، محمد بن علی، الوسیلة الی نیل الفضیله، قم، نشر آیة الله مرعشی شوشتری، 1408 ق.

ابن فهد حلّى، احمد بن محمد، المهذب البارع، قم، جامعة مدرسین، 1413 ق.

ابوالصلاح حلبی، تقی الدین بن نجم، الکافی فی الفقه، اصفهان، نشر مکتب امیر المؤمنین علیه السلام، 1403 ق.

اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الاذهان، قم، جامعه مدرسین، 1416 ق.

اردبیلی، محمدعلی، حقوق جزای عمومی، تهران، نشر میزان، چاپ دوم، 1380.

إلهام، غلامحسین، مبانی فقهی و حقوقی تعدد جرم، نشر بشری، 1372.

بروجردی، حسین، جامع أحادیث الشیعة، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، 1386.

پاسخ و سؤالات از کمیسیون استفتاآت و مشاورین حقوقی شورای‌عالی قضائی، 1363.

پیمانی، ضیاءالدین، بررسی تاریخی و تطبیقی تعدد جرم، قم، معاونت پژوهشی مجتمع عالی، 1374.

تبریزی، جواد، صراط النجاة، دفتر نشر برگزیده، 1416 ق.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت، 1409 ق.

خاوری و همکاران (زیر نظر آیة الله زنجانی)، واژه‌نامه تفصیلی فقه جزا، انتشارات دانشگاه رضوی، مشهد.

خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، قم، دار الکتب العلمیة، 1409 ق.

خوئی، ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، قم، نشر لطفی، 1407 ق.

دائرة المعارف فقه اسلامی (زیر نظر آیة الله شاهرودی)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع)، 1384.

سلاّر دیلمى، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم العلویة فی الاحکام النبویة، قم، مجمع عالمی، 1414 ق.

سمیعی، حسن، حقوق جزا، تهران، چاپخانه شرکت مطبوعات، چاپ چهارم، 1333.

شهری، غلامرضا، نظریات اداره حقوقی قوه قضائیه در زمینه مسائل کیفری، روزنامه رسمی، 1373.

شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة، قم، دار الفکر، 1411 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، شرح اللمعة، با تحقیق محمد کلانتر، قم، انتشارات داوودی، 1410 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی ، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، مؤسسه معارف اسلامی، 1416 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1367.

صانعی، پرویز، حقوق جزای عمومی، تهران، گنج دانش، چاپ دوم، 1372.

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1414 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی، 1415 ق.

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1417 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، المبسوط فی الفقه، مکتب مرتضوی، 1387 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، قم، انتشارات قدس، بی‌تا.

طوسی، محمد بن حسن ، تهذیب الاحکام، با تحقیق خرسان، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، إرشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم، جامعه مدرسین، 1410 ق.

علی‌آبادی، عبدالحسین، حقوق جنائی، تهران، انتشارات فردوسی، چاپ اول، 1368.

فاضل آبی، حسن بن ابی‌طالب، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، قم، جامعه مدرسین، 1410 ق.

فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، قم، نشر مکتب آیة الله مرعشی نجفی، 1405 ق.

ف‍خ‍رال‍م‍ح‍ق‍ق‍ی‍ن‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ح‍س‍ن‌، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، مؤسسه اسماعیلیان، 1389 ق.

قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری 15/ 9/ 1367.

قانون راجع به مجازات اسلامی 21/ 7/ 1361.

قانون مجازات اسلامی 1392.

قانون مجازات اسلامی 8/ 5/ 1370.

قانون مجازات عمومی 1352.

قانون مجازات عمومی مصوب 1304 و اصلاحات بعدی.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، با تحقیق غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق.

محقق حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی الفقه الامامیه، تهران، مؤسسه بعثت، 1410 ق.

محقق حلی، جعفر بن حسن ، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، انتشارات استقلال، 1409 ق.

مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، جامعه مدرسین، 1410 ق.

موسوی خوانساری، احمد، جامع المدارک، تهران، نشر مکتب صدوق، 1355 ق.

میرمحمد صادقی، حسین، جرائم علیه اموال و مالکیت، تهران، نشر میزان، چاپ نهم، 1381.

نوربها، رضا، زمینه حقوق جزای عمومی، تهران، کانون وکلای دادگستری، چاپ اول، 1369.

واعظی، محمد، «تأملی در تکرار جرم ...»، مجله مطالعات اسلامی، شماره 1/84، تابستان 1389.