شناسایی عوامل ژئوپلیتیک مؤثر در سیاست خارجی

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 1، دوره 17، شماره 2 - شماره پیاپی 33، اسفند 1398، صفحه 1-44   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geography.v16i1.55301

نویسندگان

اسماعیل پارسایی¹؛ محمدرضا حافظ نیا^{* 1}؛ زهرا احمدی پور¹؛ سید محمدکاظم سجادپور²

¹دانشگاه تربیت مدرس

²وزارت امور خارجه، دانشکدۀ روابط بین الملل

چکیده

اهداف: عوامل ژئوپلیتیک ازجمله مهم‌ترین عوامل مؤثر در سیاست خارجی کشورها هستند. حکومت­ها در تصمیم­ گیری­های سیاسی و اتخاذ سیاست خارجی کشورها کم‌وبیش این عوامل را لحاظ می‌کنند. این عوامل ژئوپلیتیک بسته به ادراکات و و گرایش‌ها و شرایط زمانی و چگونگی استفاده مجریان و تصمیم­ گیران می ­توانند آثار مثبت یا منفی داشته باشند. برای اینکه بتوان نهایت بهره ­برداری را از عوامل ژئوپلیتیک کرد و از آن‌ها برای تقویت و کارآمد کردن سیاست خارجی استفاده کرد، باید در گام نخست عوامل ژئوپلیتیک را شناخت؛ براین‌اساس، هدف پژوهش حاضر شناخت عوامل ژئوپلیتیک مؤثر در سیاست خارجی است. 
روش: پژوهش حاضر توصیفی-تحلیلی و از نوع کاربردی است. اطلاعات مربوط به تحقیق به شیوه کتابخانه­ ای و با استفاده از نظرهای متخصصان از طریق مراجعه به کتب، مقالات و سایت­ های معتبر اینترنتی گردآوری شده است.
یافته‌ها/نتایج: عوامل ژئوپلیتیک مؤثر در سیاست خارجی از طریق بررسی کارها و نظریه‌های گذشته شناسایی و معرفی شده‌اند. بررسی‌ها نشان‌دهندۀ وجود دیدگاه­ ها و چندگانگی­ ها و نظریه‌های متعدد در زمینۀ عوامل مؤثر در سیاست خارجی هستند. ازسوی‌دیگر باید توجه داشت که عوامل ژئوپلیتیک به‌عنوان بستری برای مطالعات کاربردی در حوزه سیاست خارجی هستند که با تبیین یا سنجش تأثیر هریک از عوامل ذکرشده بر سیاست خارجی، به دستگاه دیپلماسی در طراحی و اجرای سیاست خارجی واقع‌بینانه کمک کند و دستیابی به منافع ملی و امنیت ملی را آسان‌تر کند. 
نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش حاضر نشان­ می‌دهد که عوامل ژئوپلیتیک مؤثر در سیاست خارجی کشورها شامل 56 عامل است که به هفت بخش شامل عوامل جغرافیایی، جمعیتی، اقتصادی، سیاسی، نظامی، بین­ المللی و علمی-برنامه ­ای تقسیم ­بندی می‌شود.

کلیدواژه‌ها

ژئوپلیتیک؛ عوامل ژئوپلیتیک؛ سیاست خارجی

مراجع

کتابنامه

1. افشردی، م. ح.، و جان‌پرور، م. (1392). الگوی مدیریت مرزهای سرزمینی (موردپژوهی: مرزهای دریایی ایران در خلیج فارس). تهران: انتشارات دانشگاه عالی.

2. احمدی، ع. (1389). نقش مذهب در گسترش حوزة نفوذ (مطالعة موردی: تشیع و ایران). فصلنامة ژئوپلیتیک، 6(1)، 37-74.

3. احمدی‌پور، ز.، حیدری ‌موصلو، ط.، و حیدری ‌موصلو، ط. (1389). تحلیل قومیت و هویت قومی در ایران جهت امنیت پایدار. فصلنامة انتظام اجتماعی، 2(1)،35-62.

4. احمدی‌پور، ز.، حیدری ‌موصلو، ط.، و میرجلالی، ا. (1390). تبیین عوامل ناامنی در جنوب شرق ایران. فصلنامة مطالعات امنیت اجتماعی، 27،13-44.

5. اطاعت، ج. (1385). ژئوپلیتیک و سیاست خارجی ایران. تهران: نشر انتخاب.

6. اعظمی، ه. (1383). الگویابی نظام قدرت در آفریقا (رسالة منتشرنشده دکتری رشتۀ جغرافیا سیاسی). دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

7. آلموند، گ. ا. (1381). چهارجوبی نظری برای بررسی سیاست تطبیقی (چاپ سوم). تهران: انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی.

8. ایزدی، ج.، وخلفی، ف. (1390). راهبردهای تحقق تعامل مؤثر و سازندة ایران در نظام بین‌الملل (بر پایة سند چشم‌انداز). فصلنامة ره‌نامة سیاست‌گذاری، 2(3)، 43-60.

9. ایوانز، گ.، و نونام، ج. (1381). فرهنگ روابط بین‌الملل (ح. مشیرزاده، و ح. شریفی، مترجمان). تهران: نشر میزان.

10. بلوچی، ح. ع. (1387). روش‌های محاسبة هزینه‌های دفاعی کشورها. فصلنامة راهبرد دفاعی، 6(23)، 17-33.

11. بویه، چ.، و شریفی‌کیا، م. (1389). موقعیت ترانزیتی و ژئوپلیتیکی سیستان‌وبلوچستان و استراتژی‌های نوین اقتصادی کشورهای حوزة خلیج فارس. مقالة ارائه‌شده در چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام، 25 فروردین، زاهدان.

12. جان‌پرور، م. (1391). تبیین الگوی مدیریت مرزهای دریایی (مورد خلیج فارس) (رسالة منتشرنشدة دکتری رشتۀ جغرافیای سیاسی)، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

13. جردن، ت.‌ ج.، و راوانتری، ل. (1380). مقدمه‌ای بر جغرافیای فرهنگی (س. تولایی، و م. سلیمانی، مترجمان) تهران. انتشارات پژوهشکاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.

14. جعفری ‌ولدانی، ا. (1389). نقش تنگناهای ژئوپلیتیکی عراق در اشغال کویت. فصلنامة ژئوپلیتیک، 6(3)،45-69.

15. جفره، م.، منتب، ا.، و رهگوی، م. (1390). سیاست خارجی آمریکا و کردهای عراق. فصلنامة علوم سیاسی و روابط بین الملل، 14، 45-69.

16. حافظ‌نیا، م. ر. (1379). مبانی مطالعات سیاسی– اجتماعی. قم: سازمان حوزه‌ها و مدارس علمیة خارج از کشور.

17. حافظ‌نیا، م. ر. (1381). جغرافیای سیاسی ایران. تهران. انتشارات سمت.

18. حافظ‌نیا، م. ر. (1385). اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک. مشهد: انتشارات پاپلی.

19. حافظ‌نیا، م. ر. (1388). خلیج فارس و نقش استراتژیک تنگة هرمز (چاپ پنجم). تهران: انتشارات سمت.

20. حافظ‌نیا، م. ر.، احمدی‌پور، ز.، و قادری حاجت، م. (1391). سیاست و فضا. مشهد: انتشارات پاپلی.

21. حسین پورپویان، ر. (1390). تبیین الگوی روابط در مناطق ژئوپلیتیک (مطالعة موردی: شبه قارة هند) (رسالة منتشرنشدة دکتری رشتۀ جغرافیای سیاسی). دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

22. راش، م. (1377). جامعه و سیاست: مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی سیاسی (م. صبوری، مترجم). تهران: سمت.

23. روشندل، ج. (1374). امنیت ملی و نظام بین المللی. تهران: سمت.

24. سجادپور، م. ک.، و نوریان، ا. (1389). برنامه‌ریزی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران: بررسی رابطة قدرت منطقه‌ای اقتصاد و سیاست خارجی براساس سند چشم‌انداز. فصلنامة راهبرد، 19(56)، 43-71.

25. سرخیل، بهنام. (1395). جایگاه فراملی گرایی بر سیاست خارجی ج. ا . ایران. تهران: انتشارات الهدی.

26. سلطانی‌نژاد، ا. (1385). عوامل ژئوپلیتیکی مؤثر بر شکل‌گیری سیاست خارجی سوریه در بحران لبنان (1975-1990م). فصلنامة ژئوپلیتیک، 2(2)،106-129.

27. صفوی، ی.، حافظ‌نیا، م. ر.، افشردی. م. ح.، و فرجی، ب. (1391). امنیت پایدار در منطقة ژئوپلیتیکی خلیج فارس در پرتو ناپایداری نیروهای همگرا و واگراساز. فصلنامة آفاق امنیت، 17، 5-33.

28. صیدی، م. (1388). عوامل ژئوپلیتیک جمهوری آذربایجان و تأثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران. فصلنامة آسیای مرکزی و قفقاز، 65،71-89.

29. عزتی، ع. ‌ا. (1371). ژئوپلیتیک. تهران: انتشارات سمت.

30. عزتی، ع. ا. (1380). ژئوپلیتیک در قرن بیست‌ویکم. تهران: سمت.

31. قوام، ع. ا. (1373). اصول سیاست خارجی و سیاست بین الملل. تهران: سمت.

32. کاظمی، ع. ا. (1378). روابط بین الملل در تئوری و عمل. تهران: نشر قومس.

33. کریمی‌پور، ی. ا. (1379). مقدمه‌ای بر ایران و همسایگان (منابع تنش و تهدید). تهران: جهاد دانشگاهی (تربیت معلم).

34. مجتهدزاده، پ. (1381). جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی. تهران: سمت.

35. مجتهدزاه، پ. (1390). جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی (چاپ چهارم). تهران: انتشارات سمت.

36. محمدزاده تیتکانلو، ح. (1380). شهرهای متوسط و جهانی‌شدن جهان نگاهی به بیانة للیدا. فصلنامة مدیریت شهری، 5 (1)، 80-87.

37. مختاری، ح.، و نصرتی، ح. ر. (1389). امنیت انرژی و موقعیت ژئوانرژی ایران. فصلنامة ژئوپلیتیک، 6(2)، 95-124.

38. مصلی‌نژاد، ع. (1391). نقش پیمان دفاعی در برنامه‌های توسعه و سند چشم انداز ایران 1404. فصلنامة ره‌نامة سیاست‌گذاری، 3(1)، 31-57.

39. معنوی، ا. (1387). سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در بستر منافع ملی (با نگاهی بر روابط ایران و عربستان). تهران: انتشارات کتاب دانشجو.

40. منصوری، ع. (1386). ژئوپلیتیک و منافع ملی جمهوری اسلامی ایران. مجلة رشد آموزش جغرافیا، 22(2)، 25-48.

41. میرحیدر، د. (1381). مبانی جغرافیای سیاسی. تهران: سمت.

42. میرمحمدی، م. (1390). سازمان‌های اطلاعاتی و سیاست خارجی: چارچوبی برای تحلیل. فصلنامة مطالعات راهبردی، 14(3)،191-227.

43. نواده توپچی، ح. (1392). تأثیر فناوری‌های فضایی بر اقتصاد جهانی و تحولات استراتژیک. فصلنامة راهبرد اقتصادی، 2(5)، 193-221.

44. ولوی، م. (1391). استخراج اولویت‌های علم وفناوری در حوزة دفاع، امنیت ملی و سیاست خارجی. فصلنامة راهبرد دفاعی، 10(36)، 27-64.

45. یزدان‌فام، م. (1390). آینده‌شناسی و برآورد محیط راهبردی: لازمة تصمیم‌گیری بهتر در امنیت ملی. فصلنامة مطالعات راهبردی، 4(4)، 7-32.

46. Breuning, M. (2007). Foreign policy analysis: A comparative introduction. New York, NY: Macmillan.

47. Brzezinski, Z. (1986). Game plans a geostrategic framework for the conduct of the US-Soviet Contest. Boston/New York: The Atlantic Monthly Press.

48. Goldstin, J. (1999). International relations. London, England: Pearson.

49. Huth, P. (1996). Standing your ground: Territorial Disputes and International Conflicts. The University of Michigan Press, Ann Arbor.

50. İlhan, S. (2003). Jeopolitik duyarlılık. İstanbul, Turkey: Türk Tarih Kurumu.

51. Orban, A. (2008). Power, energy and the new Russian imperialism. New York, NY: Praeger.

52. Plessis, A. D. (2008). Defence diplomacy: Conceptual and practical dimensions with specific reference to South Africa. Strategic Review for Southern Africa.

53. Winzer, C. (2012). Conceptualizing energy security. Energy Policy, 46(2), 36-48.