اصطلاح شناسی«کتاب» و «قرآن» در نگاه دانشمندان علم اصول

فقه و اصول

مقاله 1، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 120، خرداد 1399، صفحه 9-34   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v52i3.73527

نویسندگان

ملیکا بایگانیان^{* 1}؛ محمدحسن رستمی¹؛ محمدجمال الدین خوش خاضع²

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)

چکیده

در آیات وحی برای دلالت بر متن مقدس مسلمین از دو نام کتاب و قرآن، بیش از هر نام دیگری استفاده شده که با وجود همپوشی مصداقی، مفاهیمی متفاوت از یکدیگر داشته، به جای یکدیگر به کار برده نشده‌اند. در طول تاریخ علم اصول نیز برای دلالت بر نخستین دلیل شرعی یعنی متن مقدس  آسمانی مسلمین، این دو نام پرکاربردترین نام‌ها بوده‌اند. پاسخ به این پرسش که آیا در علم اصول، این دو نام، آگاهانه، هدفمند و با توجه به تفاوت‌های مفهومی به کار رفته‌اند یا کاربردی سلیقه‌ای و مسامحه‌آمیز داشته‌اند، نیز این پرسش که مفهوم دو نام مذکور در علم اصول چه ارتباطی با مفهوم این‌نام‌ها در قرآن کریم دارد انگیزه‌ای برای شکل‌گیری پژوهش پیش رو بوده است. بر این اساس بررسی ارتباط مفاهیم نام‌های کتاب و قرآن در علم اصول با مفهوم این نام‌ها در قرآن کریم در ضمن آگاهی از چرایی و چگونگی تعاریف اصولیان، رسالت پژوهش پیش رو را شکل داده است. نتایج حاصل به خوبی نشان می‌دهد که علم اصول، علمی پیشتاز و مؤثر در ارائه تعریف از متن مقدس مسلمین بوده، در آن تعاریفی متعدد، ارائه و نام‌های کتاب و قرآن به صورتی هدفمند و معنادار و در ارتباط با مفهوم آن‌ها در قرآن کریم استفاده شده‌اند.
 

کلیدواژه‌ها

نام‌های قرآن؛ کتاب؛ قرآن؛ علم اصول؛ تفاوت‌های مفهومی

مراجع

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم: موسسة آل البیت (ع) ، چاپ اول، 1409 ق.

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، فنون الافنان فی عجائب علوم القرآن، بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیه، 1422ق.

ابن سینا، حسین‌ بن ‌عبدالله، الشفاء، سعید زاید، قم: مکتبة آیة الله المرعشی، 1404 ق.

ابن‌ابی‌جمهور احسایی، محمد بن‌زین‌الدین، کاشفة الحال عن أحوال الاستدلال، احمد کنانی، بیروت: مؤسسة ام القری للتحقیق و النشر، 1426 ق.

ابن‌امیر الحاج، محمد بن‌محمد، التقریر و التحبیر، بی‌جا: دار الکتب العلمیه، 1403 ق.

ابن‌تیمیه، عبدالسلام، المسوده فی اصول الفقه، محمد عبدالحمید، بی‌جا: دار الکتاب العربی، بی‌تا.

ابن‌حزم، علی بن‌احمد، الاحکام فی اصول الاحکام، احمد شاکر، بیروت: دار الآفاق الجدیدة، بی‌تا.

ابن‌شهید ثانی، حسن بن‌زین‌الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ نهم، بی‌تا.

ابن‌عربی معافری، محمد بن عبدالله، المحصول فی اصول الفقه، حسین‌علی البدری، سعید فودة، عمان: دارالبیارق، الطبعة الاولی، 1420 ق.

ابن‌عربی معافری، محمد بن عبدالله، قانون التأویل، محمّد سلیمانی، بیروت: دار القبلة للثقافة الإسلامی، الطبعة الأولی، 1406 ق.

ابن‌عقیل، علی بن عقیل، الواضح فی اصول الفقه، عبدالله ترکی، بیروت: مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزیع، الطبعة الأولی، 1420 ق.

ابن‌قدامه مقدسی، عبدالله بن ‌احمد، روضة الناظر و جنة المناظر فی اصول الفقه علی مذهب الامام احمد بن‌حنبل، بی‌جا: مؤسسةالریان للطباعة والنشر والتوزیع، الطبعة الثانیة، 1423 ق.

ابن‌لحام، علی بن‌محمد، المختصر فی اصول الفقه علی مذهب الامام احمد بن‌حنبل، محمدمظهر بقا، مکه مکرمه: جامعة الملک عبدالعزیز، بی‌تا.

ابن‌ندیم، محمد بن‌اسحاق، الفهرست، ابراهیم رمضان، بیروت: دارالمعرفه، الطبعة الثانیة، 1417 ق.

ابو‌زرعه عراقی، احمد بن عبدالرحیم، الغیث الهامع شرح جمع الجوامع، محمد حجازی، بی‌جا: دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولی، 1425 ق.

ابوسلیمان، صابر، أضواء البیان فی تاریخ القرآن، ریاض: دار عالم الکتب، الطبعة الأولی، 1420 ق.

ابوشهبه، محمد بن ‌محمد، المدخل لدراسة القرآن الکریم، قاهرة: مکتبة السنه، الطبعة الثانیة، 1423 ق.

اصفهانی، محمدحسین، الفصول الغرویه فی الاصول الفقهیه، قم: دار احیاء العلوم الاسلامیه، چاپ اول، 1404 ق.

اصفهانی، محمود، بیان المختصر شرح مختصر ابن‌الحاجب، محمدمظهر بقا، بی جا: دار المدنی، الطبعة الأولی، 1406 ق.

آمدی، علی بن محمد، الاحکام فی اصول الاحکام، عبدالرزاق عفیفی، بیروت: المکتب الإسلامی، بی‌تا.

انصاری، مرتضی بن‌محمدامین، فرائد الاصول، قم: موسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، چاپ پنجم، 1416 ق.

بصری، محمد بن علی، المعتمد فی اصول الفقه، خلیل المیس، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولی، 1403ق.

بک، شاکر، اصول الفقه الاسلامی، ناصر رفعت، بی‌جا: المکتبة المکیه، الطبعة الأولی، 1423 ق.

پاکتچی، احمد، «اصول فقه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 9، (1379)، صص 289 ـ 305.

پاکتچی، احمد، «الزامات زبان شناختی مطالعات میان رشته‌ای»، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، شماره 261، (1387) صص 111 ـ 136.

پاکتچی، احمد، «ماهیت و ساختار علوم قرآنی»، ماهیت رشته علوم قرآنی (مجموعه سخنرانی‌ها)، تنظیم: مصطفی فروتن تنها، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، بهار 90.

پاکتچی، احمد، درس‌گفتار روش تحقیق فلسفه دوره کارشناسی ارشد، 1393.

پاکتچی، احمد، درس‌گفتارتاریخ قرآن 2، 1389.

پورداوود، ابراهیم، فرهنگ ایران باستان، بی‌جا: دنیای کتاب، 1383.

تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح التلویح علی التوضیح صــدر الشــریعه عبــدالله بــن مســعود بخــاری، قاهره: مکتبة صبیح بمصر، بی‌تا.

تونی، عبدالله بن ‌محمد، الوافیة فی اصول الفقه، قم: مجمع الفکر الاسلامی، چاپ دوم، 1415 ق.

جابلقی، محمد بن‌علی، القواعد الشریفه، قم: مؤلف، چاپ اول، بی‌تا.

جدیع العنزی، عبدالله بن‌یوسف، مقدمات الاساسیه فی علوم القرآن، بیروت: مؤسسة الریان، الطبعة الثالثه، 1427 ق.

جریسی، خالد بن‌عبدالرحمن، معلم التجوید، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

جصاص، احمد بن‌علی، الفصول فی الاصول، بی‌جا: وزارة الاوقاف الکویتیة، الطبعة الثانیة، 1414 ق.

جکنی شنقیطی، محمدامین، مذکرة فی اصول الفقه، مدینة منورة: مکتبة العلوم و الحکم، الطبعة الخامسة، 2001م.

جوینی، عبدالملک بن عبدالله، البرهان فی اصول الفقه، صلاح بن‌محمد ابن‌عویضة، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولی، 1418 ق.

جوینی، عبدالملک بن عبدالله، التلخیص فی اصول الفقه، عبدالله النبالی، بشیر العمری، بیروت: دار البشائر الاسلامیة، بی‌تا.

جوینی، عبدالملک بن عبدالله ، الورقات، عبداللطیف العبد، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

جیاش، عبدالحمید، اصول الفقه الاسلامی، بیروت: دار النهضة العربیة، الطبعة الأولی، 1430 ق.

جیزانی، محمد بن‌حسین، معالم اصول الفقه عند اهل السنة و الجماعة، بی‌جا: دار ابن الجوزی، الطبعة الخامسة، 1427 ق.

حفناوی، محمدابراهیم، دراسات اصولیة فی القرآن الکریم، قاهره: مکتبة و مطبعة الاشعاع الفنیة، 1422 ق.

حفیان، احمد، الوافی فی کیفیة ترتیل القرآن،؛ بیروت: دار الکتب العلمیه، الطبعة الأولی، 1421 ق.

خطیب بغدادی، احمد بن‌علی، الفقیه و المتفقه، عادل بن‌یوسف غرازی، بی‌جا: دار ابن‌الجوزی، الطبعة الثانیة، 1421 ق.

خوئی، ابوالقاسم، دراسات فی علم الاصول، قم: موسسة احیاء آثار الامام الخوئی، الطبعة الاولی، 1419 ق.

دبوسی، عبدالله بن‌عمر، تقویم الادلة فی اصول الفقه، خلیل المیس، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولی، 2001 م.

دراز، محمد بن‌عبد الله، النبأ العظیم (نظرات جدیدة فی القرآن)، احمد مصطفی فضلی، بی‌جا: دار القلم للنشر والتوزیع، 1426 ق.

دقیقیان، شیرین‌دخت، نردبانی به آسمان: نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود، تهران: ویدا، 1378.

دیب البغا، مصطفی و محی‌الدین دیب مستو، الواضح فی علوم القرآن، دمشق: دار الکلم الطیب، الطبعة الثانیة، 1418 ق.

رابرتسون، الک و دنیس استیونس، تاریخ جامع موسیقی، ترجمه بهزاد باشی، بی‌جا: بی‌نا، 1369.

رضوان، عمر بن‌ابراهیم، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ریاض: دار الطیبه، الطبعة الأولی، 1413ق.

زاهدی، حافظ، تلخیص الاصول، کویت: مرکز المخطوطات والثراث والوثائق، الطبعة الأولی، 1414 ق.

زحیلی، وهبة، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت: دار الفکر المعاصر، 1418 ق.

زحیلی، وهبة، الوجیز فی اصول الفقه، بیروت: دارالفکرالمعاصر، الطبعة الأولی، 1419 ق.

زرزور، عدنان، مدخل إلی تفسیر القرآن و علومه، دمشق: دار الشامیه، الطبعة الثانیة، 1419 ق.

زرقانی، محمدعبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بی‌جا: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

زرکشی، محمد بن عبدالله، بحر المحیط فی اصول الفقه، بی‌جا: دار الکتبی، الطبعة الأولی، 1414 ق.

زرکشی، محمد بن عبدالله ، تشنیف المسامع بجمع الجوامع، سید عبد العزیز و عبدالله ربیع، بی‌جا: مکتبة قرطبة للبحث العلمی و احیاء التراث، الطبعة الأولی، 1418 ق.

زقروق، محمود، الموسوعة القرآنیة المتخصصة، قاهره: وزارة الاوقاف مصر، 1423 ق.

سبکی، عبدالوهاب بن‌علی، جمع الجوامع فی علم اصول الفقه، حسین عقیله، بی‌جا: دار ابن‌حزم، 1432 ق.

سبکی، علی بن عبدالکافی و عبدالوهاب بن‌علی سبکی، الابهاج فی شرح المنهاج (منهاج الوصول إلی علم الاصول للقاضی البیضاوی)، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1416 ق.

سلامه، محمدعلی، منهج الفرقان فی علوم القرآن، قاهره: دار نهضة مصر، 2002 م.

سلمی، عیاض بن‌نامی، اصول الفقه الذی لایسع الفقیه جهله، ریاض: دار التدمریة، الطبعة الأولی، 1426 ق.

سمعانی، منصور بن محمد، قواطع الادلة فی الاصول، محمدحسن اسماعیل، بیروت: دارالکتب العلمیة، الطبعة الأولی، 1418 ق.

سهالوی انصاری، نظام‌الدین، فواتح الرحموت بشرح مسلم الثبوت، عبدالله عمر، بیروت: دارالکتب العلمیه، الطبعة الاولی، 1423 ق.

شاشی، محمد بن‌اسحاق، اصول الشاشی، بیروت: دار الکتاب العربی، بی‌تا.

شافعی، محمد بن‌ادریس، الرساله، احمد شاکر، مصر: مکتبة الحلبی، 1358 ق.

شمس الائمه سرخسی، محمدبن احمد، اصول سرخسی، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.

شهید ثانی، زین‌الدین بن‌علی، تمهید القواعد، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1416 ق.

شوکانی، محمد بن‌علی، ارشاد الفحول إلی تحقیق الحق من علم الاصول، احمد عزو عنایة، دمشق: دارالکتاب العربی، الطبعة الأولی، 1419 ق.

شیخ بهایی، محمد بن‌حسین، زبدة الاصول، قم: بی‌نا، چاپ اول، 1383.

شیرازی، ابراهیم بن‌علی، التبصرة فی اصول الفقه، هیتو محمدحسن، دمشق: دار الفکر، الطبعة الأولی، 1403 ق.

شیرازی، ابراهیم بن‌علی، اللمع فی اصول الفقه، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الثانیة، 1424 ق.

صابونی، محمدعلی، التبیان فی علوم القرآن، بیروت: عالم الکتب، الطبعة الأولی، 1405 ق.

صخر، یوسف، فقه قراءة القرآن الکریم، قاهره: مکتبة القدسی، الطبعة الأولی، 1418 ق.

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، بیروت: بی‌نا، الطبعة الأولی، 1425 ق.

صنعانی، محمد بن‌اسماعیل الامیر، اصول الفقه المسمی إجابة السائل شرح بغیة الامل شرح منظومة الکافل بنیل السول فی علم الاصول، حسین بن‌احمد سیاغی، بیروت: مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولی، 1986 م.

طباطبایی، محمد بن‌علی، مفاتیح الاصول، قم: مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1296 ق.

طنطاوی، محمد، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره: دار نهضة مصر للطباعة و النشر، الطبعة الأولی، بی‌تا.

طوسی، محمد بن‌حسن، العدة فی اصول الفقه، قم: محمدتقی علاقبندیان، چاپ اول، 1417 ق.

طوفی صرصری، نجم‌الدین، مختصرالروضه، عبدالله بن‌عبد المحسن ترکی، بی‌جا: مؤسسة‌الرساله، الطبعة الأولی، 1407 ق.

طیار، مساعد بن‌سلیمان، المحرر فی علوم القرآن، بی‌جا: مرکز الدراسات و المعلومات القرآنیة بمعهد الامام الشاطبی، الطبعة الثانیة، 1429 ق.

عتر، نورالدین، علوم القرآن الکریم، دمشق: مطبعة الصباح، الطبعة الأولی، 1414 ق.

عثیمین، محمد بن‌صالح، اصول فی‌ التفسیر، بی‌جا: المکتبة الإسلامیة، الطبعة الأولی، 1422 ق.

عثیمین، محمد بن‌صالح، الاصول من علم الاصول، بی‌جا: دار ابن‌الجوزی، 1426 ق.

عکبری، حسن بن‌شهاب، رسالة فی اصول الفقه، ابن‌عبد القادر موفق، مکة المکرمه: المکتبة المکیه، الطبعة الاولی، 1413 ق.

علامه حلی، حسن بن‌یوسف، تهذیب الوصول الی علم الاصول، لندن:، موسسة امام علی (ع) ، چاپ اول، 1380.

علامه حلی، حسن بن‌یوسف، جوهر النضید فی شرح منطق التجرید (نصیر الدین الطوسی)، محسن بیدارفر، قم: انتشارات بیدار، چاپ پنجم، 1371.

علامه حلی، حسن بن‌یوسف، مبادی الوصول الی علم الاصول، قم: المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1404 ق.

علامه حلی، حسن بن‌یوسف، نهایة الوصول الی علم الاصول، قم: موسسة الامام الصادق (ع)، چاپ اول، 1425 ق.

علم‌الهدی، علی بن حسین، الذریعة الی اصول الشریعة، تهران، موسسه انتشارات و چاپ، چاپ اول، 1376.

غزالی، محمد‌بن محمد، المستصفی، محمد عبدالشافی، بی‌جا: دارالکتب العلمیة، الطبعة الأولی، 1413 ق.

غزالی، محمد‌بن محمد ، المنخول من تعلیقات الاصول، محمدحسن هیتو، بیروت: دار الفکر المعاصر، الطبعة الثالثة، 1419 ق.

فاضل مقداد، مقداد بن‌عبدالله، نضد القواعد الفقهیه علی مذهب الامامیه، قم: کتابخانه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، چاپ اول، 1361.

فخررازی، محمد بن‌عمر، المحصول، طه فیاض العلوانی، بی‌جا: مؤسسة الرسالة، الطبعة الثالثة، 1418 ق.

فخررازی، محمد بن‌عمر، شرح عیون الحکمه، محمد حجازی و احمد سقا، تهران: موسسة الصادق (ع) ، چاپ اول، بی‌تا.

فناری، محمد بن‌حمزه، فصول البدائع فی اصول الشرائع، اسماعیل محمدحسین، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولی، 1427 ق.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، نقد الاصول الفقهیه، مشهد: دانشگاه فردوسی، چاپ اول، 1380.

قابل نصر، عطیه، غایة المرید فی علم التجوید، قاهره: بی‌نا، الطبعة السابعة، بی‌تا.

قادر باکستانی، زکریا بن‌غلام، من اصول الفقه علی منهج اهل الحدیث، بی‌جا: دار الخراز، الطبعة الاولی، 1423ق.

قاضی ابو یعلی، محمد بن‌حسین، العدة فی اصول الفقه، احمد بن‌علی المبارکی، ریاض: جامعة الملک محمد بن سعود الاسلامیة، الطبعة الثانیة، 1410 ق.

قرافی، احمد بن‌ادریس، جزء من شرح تنقیح الفصول، حمزة بن‌حسین فعر، بی‌جا: جامعة ام القری، 1421 ق.

قطان، مناع بن‌خلیل، تاریخ التشریع الاسلامی، بی‌جا: مکتبة وهبة، الطبعة الخامسة، 1422 ق.

قطان، مناع بن‌خلیل، مباحث فی علوم القرآن، بیروت: مؤسسة الرساله، الطبعة الثالثة، بی‌تا.

قونوی، اسماعیل بن‌محمد، حاشیة القونوی علی تفسیر البیضاوی، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولی، 1422 ق.

کافی اقحصاری، حسن، سمت الوصول الی علم الاصول، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

کریستنسن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران: صدای معاصر، 1332.

کفافی، محمد و شریف عبدالله، فی علوم القرآن دراسات و محاضرات، بیروت: دار النهضة العربیه، بی‌تا.

مجیدی، عبدالسلام مقبل، تلقی النبی (ص) ألفاظ القرآن، بیروت: مؤسسة الرساله، الطبعة الأولی، 1421 ق.

محقق حلی، جعفر بن ‌حسن، معارج الاصول، لندن: موسسه امام علی (ع) ، چاپ اول، 1423 ق.

مرداوی، علی بن‌سلیمان، التحبیر شرح التحریر فی اصول الفقه، عبد الرحمن جبرین و دیگران، ریاض: مکتبة الرشد، الطبعة الأولی، 1421 ق.

مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)‌، چاپ اول، 1389.

مرکز الثقافة و المعارف القرآنیه، علوم القرآن عند المفسرین، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1375.

مطیری، عبدالمحسن، دعاوی الطاعنین فی القرآن الکریم فی القرن الرابع عشر الهجری والرد علیها، بیروت: دار البشائر الإسلامیة، الطبعة الأولی، 1427 ق.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم: اسماعیلیان، چاپ پنجم، 1375.

مفید، محمد بن‌محمد، مختصر التذکرة بأصول الفقه، قم: کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق.

مقدسی، محمد بن‌مفلح، اصول الفقه، فهد بن‌محمد سدحان، بی‌جا: مکتبة العبیکان، چاپ اول، 1420 ق.

موسوی قزوینی، ابراهیم، ضوابط الاصول، قم: مؤلف، چاپ اول، 1371.

میرزای قمی، ابوالقاسم بن‌محمدحسن، قوانین الاصول، تهران: بی‌نا، چاپ دوم، 1378 ق.

نراقی، محمد بن‌ابی‌ذر، انیس‌المجتهدین فی علم الاصول، قم: موسسه بوستان کتاب، چاپ اول، 1388.

نراقی، محمد بن‌ابی‌ذر، تجرید الاصول، قم: سید مرتضی، چاپ اول، 1384.

نمله، عبدالکریم بن‌علی، الجامع لمسائل اصول الفقه و تطبیقاتها علی المذهب الراجح، ریاض: مکتبة الرشد، الطبعة الأولی، 1420 ق.

وحید بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل، الفوائد الحائریه، قم: مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول، 1415 ق.

ورجلانی، ابویعقوب، العدل و الانصاف فی معرفة أصول الفقه و الاختلاف، عمان: وزارة الاوقاف والشؤون الدینیة، 2011 م.

ولایی، عیسی فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران: نی، چاپ ششم، 1387.

Jeffery, A; The Foreign Vocabulary of the Cor'ān; London, Baroda, 1938.