درنگی در مرجّحیت مخالفت با عامّه در پرتو تحدید گستره‌ عامّه

فقه و اصول

مقاله 5، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 120، خرداد 1399، صفحه 97-120   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v51i2.58763

نویسندگان

عطیه علیزاده نوری¹؛ محمدتقی فخلعی^{* 2}؛ حسین صابری²

¹دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

نوشتار حاضر، ترسیم قلمرو عامّه(اهل سنّت)، و جایگاه و نقش آن را در فهم دقیق مرجّحیت مخالفت با عامّه، مقصد خویش قرار داده و اهتمام به این مهم را در تبیین گستره‌ مفهومی و مصداقی عامّه و نیز تحدید دامنه‌ موضوعی موافقت و مخالفت، دنبال کرده است. نقطه‌ تمرکز بحث بر روی این نکته است که عدم انضباط موجود در منابع فقه امامیه در إعمال مخالفت با عامّه به عنوان مرجّح باب تعارض اخبار، بدون در نظر داشتن شرایط تاریخی حاکم بر عصر صدور روایات، کار را به نوعی خلط و اشتباه و حتی استخدام بیش از حدّ و دور از واقع این مرجّح در عرصه‌ فقه کشانده است؛ به خاطر وجود چنین معضلی، نویسندگان، همّت را مصروف داشته تا با نقد و تحلیل آراء موجود در مصداق‌یابی عامّه، نتایجی قابل استفاده از قبیل قدر یقینی کاربرد این مرجّح و نیز راه‌‌حل‌های احتمالی جهت إعمال منضبط آن را در اختیار قرار دهند.

کلیدواژه‌ها

عامّه(اهل سنّت)؛ خاصّه(شیعه)؛ مخالفت با عامّه؛ تعارض اخبار

مراجع

ابن‌ابی‌جمهور، محمد بن زیدالدین، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، تحقیق: مجتبی عراقی، قم: دار سید الشهداء للنشر، چاپ اول، 1405 ق.

ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر للطباعة و النشر- دار بیروت للطباعة و النشر، 1386 ق.

ابن‌اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، تحقیق و تصحیح: طاهر احمد زاوی؛ محمود محمد طناحی، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1367.

ابن‌بابویه، محمد بن علی، علل الشرائع، قم: کتابفروشی داوری، چاپ اول، 1386 ق.

ابن‌بابویه، محمد بن علی ، من لا یحضره الفقیه، تعلیق: علی‌اکبر غفاری، قم: منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم المقدسة، چاپ دوّم، 1404 ق.

ابن‌خلدون، عبدالرحمان بن محمد، تاریخ ابن‌خلدون، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ چهارم، بی‌تا.

ابن‌شهید ثانی، حسن بن زین‌الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم: دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، چاپ نهم، بی‌تا.

ابن‌عساکر، علی بن حسن، ت‍اری‍خ‌ م‍دی‍ن‍ه دم‍ش‍ق‌ و ذک‍ر ف‍ض‍ل‍ه‍ا و ت‍س‍م‍ی‍ة م‍ن‌ حلها من الاماثل او اجتاز بنواحیها من واردیها و اهلها، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1415 ق.

ابن‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، تصحیح و تعلیق: عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1404 ق.

ابن‌قتیبه، عبداللّه بن مسلم، الامامة و السیاسة: المعروف بتاریخ الخلفاء، تحقیق: علی شیری، قم: انتشارات شریف الرضی، چاپ اول، 1413 ق.

ابن‌قدامه، عبداللّه بن احمد، المغنی، بیروت: دار الکتاب العربی، بی‌تا.

ابن‌قیم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر، سد الذرائع و تحریم الحیل، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1408 ق.

ابن‌ندیم، محمد بن اسحق، الفهرست، تحقیق: ابراهیم رمضان، دوم، دار المعرفة، بیروت: 1417 ق.

ابوزهره، محمد، ت‍اری‍خ الم‍ذاه‍ب الاس‍لام‍ی‍ه: فی ال‍سی‍اسة و ال‍ع‍ق‍ائ‍د و ت‍اری‍خ الم‍ذاه‍ب ال‍ف‍ق‍هیة، قاهره: دار الفکر العربی، بی‌تا.

استرآبادی، محمدامین بن محمدشریف، الفوائد المدینة، تصحیح و تعلیق: رحمةاللّه رحمتی اراکی، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: 1426 ق.

امین، شریف یحیی، معجم الفرق الاسلامیة، بیروت: دار الاضواء، چاپ اول، 1406 ق.

امین، محسن، أعیان الشیعة، تحقیق و تخریج: حسن امین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، بی‌تا.

انصاری، مرتضی بن محمدامین، فرائد الاصول، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم: چاپ پنجم، 1416 ق.

آل کاشف‌الغطاء، محمدحسین، اصل الشیعه و اصولها، تحقیق: علاء آل جعفر، بی‌جا: مؤسسة الإمام علی، چاپ اول، 1415 ق.

آل کاشف‌الغطاء، هادی، الرد علی موسی جار الله، نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء، چاپ اول، 1423ق.

آملی، هاشم، تحریر الأصول یشتمل علی مباحث الاستصحاب و التعادل و التراجیح و عدة من القواعد الهامة...، تقریر: سیدعلی فرحی، قم: مکتبة الداوری، چاپ اول، 1386 ق.

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، تصحیح و تعلیق: محمدتقی ایروانی؛ سید عبدالرزاق مقرم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: چاپ اول، 1405 ق.

بحرانی، یوسف بن احمد ، الدرر النجفیة من الملتقطات الیوسفیه، چاپ اوّل، بیروت: دار المصطفی لاحیاء التراث، 1423 ق.

برقی، احمد بن محمد، المحاسن، تحقیق/ تصحیح: جلال‌الدین محدّث، قم: دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، 1371 ق.

برقی، احمد بن محمد، رجال البرقی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران: 1383 ق.

بروجردی، حسین، جامع احادیث الشیعة فی احکام الشریعة، قم: المطبعة العلمیة، 1399 ق.

بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار؛ ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر، چاپ اوّل، 1417 ق.

بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل، الفوائد الحائریة، قم: مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اوّل، 1415 ق.

بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل، مصابیح الظلام فی شرح مفاتیح الشرائع، قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، چاپ اول، 1424 ق.

تبریزی، جواد، تنقیح مبانی الاحکام- کتاب الدیات، قم: دار الصدیقة الشهیدة، چاپ اول، 1428 ق.

تبریزی، موسی بن جعفر، أوثق الوسائل فی شرح الرسائل، قم: کتبی نجفی، چاپ اول، 1369 ق.

جدیدی نژاد، محمدرضا، معجم مصطلحات الرجال و الدرایة، به اشراف: محمدکاظم رحمان ستایش، قم: دار الحدیث للطباعة و النشر، چاپ دوم، 1424 ق.

جعفری هرندی، محمد، «ملاک و چگونگی به‌کارگیری تقیه در دوره حضور معصومان:»، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال دهم، شماره 35، بهار 93.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق/ تصحیح: احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین، چاپ اول، 1376 ق.

حُرّ عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیة، تحقیق: سید مهدی لاجوردی حسینی؛ محمد درودی، قم: چاپخانه علمیه، چاپ اوّل، 1403 ق.

حُرّ عاملی، محمد بن حسن ، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسة آل البیت: لإحیاء التراث بقم المشرفة، چاپ دوم، 1414 ق.

حسینی سیستانی، علی، تعارض الادلة و اختلاف الحدیث، تقریر: سید هاشم هاشمی، نسخه الکترونیک نشر یافته در پایگاه taghrirat.net.

حکیم، محمدتقی، الأصول العامة للفقه المقارن، قم: مجمع جهانی اهل‌بیت، چاپ دوم، 1418 ق.

حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، قم: مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1413 ق.

حیدر، اسد، الامام الصادق و المذاهب الاربعة، بی‌جا: دار الکتاب الاسلامی، چاپ اول، 1425 ق.

خمینی، حسن، فرهنگ جامع فرق اسلامی، تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ دوم، 1390.

خمینی، روح‌اللّه، التعادل و الترجیح، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1375.

ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، چاپ اول، لبنان- بیروت: دار الکتاب العربی، 1407 ق.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، غلامرضا خسروی حسینی، مرتضوی، تهران: چاپ دوم، 1374.

رشتی، حبیب‌اللّه بن محمدعلی، بدائع الأفکار، قم: مؤسسه آل البیت، چاپ اول، بی‌تا.

زراری، احمد بن محمد، رسالة فی آل اعین، شرح: سیدمحمدعلی موسوی موحد ابطحی اصفهانی، بی‌جا: بی‌نا، 1399 ق.

زمخشری، محمود بن عمر، الفائق فی غریب الحدیث، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1417 ق.

سبحانی تبریزی، جعفر، تاریخ الفقه الاسلامی و ادواره، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

سبزواری، عبدالاعلی، تهذیب الاصول، چاپ دوم، قم: مؤسسة المنار، بی‌تا.

سبزواری، عبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم: مؤسسه المنار- دفتر حضرت آیة‌اللّه، چاپ چهارم، 1413 ق.

شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتی، مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیر المؤمنین (ع)، بی‌جا: چاپ بیست و یکم، 1383.

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام الی تنقیح شرائع الأسلام، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1413 ق.

صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، چاپ اول، 1383.

صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق/ تصحیح: عباس قوچانی؛ علی آخوندی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404 ق.

صدر، محمدباقر، بحوث فی علم الاصول، تقریر: محمود هاشمی شاهرودی، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، چاپ سوم، 1417 ق.

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ پنجم، 1418 ق.

صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد، تحقیق و تصحیح: محسن بن عباسعلی کوچه‌باغی، چاپ دوم، قم: مکتبة آیةاللّه المرعشی النجفی، 1404 ق.

صفری، نعمت‌اللّه، نقش تقیه در استنباط، قم: مؤسسه بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چاپ اول، 1381.

طباطبایی حکیم، محمدسعید، التنقیح، چاپ اول، بیروت: مؤسسة الحکمة الثقافة الاسلامیة، 1431 ق.

طباطبایی حکیم، محمدسعید، الکافی فی اصول الفقه، بیروت: دار الهلال، چاپ چهارم، 1428 ق.

طباطبایی حکیم، محمدسعید ، المحکم فی أصول الفقه، قم: مؤسسة المنار، چاپ اول، 1414 ق.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم، التعارض، قم: مؤسسه انتشارات مدین، چاپ اول، 1426 ق.

طباطبایی، محمد بن علی، مفاتیح الأصول، قم: مؤسسة آل البیت، چاپ اول، 1296 ق.

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، تحقیق: محمد بهره‌مند؛ محسن قدیری؛ کریم انصاری؛ علی مروارید، قم: مؤسسه آل البیت، چاپ اوّل، 1418 ق.

طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، مشهد: نشر مرتضی، چاپ اول، 1403 ق.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ چهارم، 1403 ق.

طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تحقیق/ تصحیح: احمد حسینی اشکوری، مرتضوی، تهران: چاپ سوم، 1375.

طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول، 1390 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، العدة فی أصول الفقه، قم: محمدتقی علاقبندیان، چاپ اول، 1417 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، تهذیب الاحکام، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، تحقیق و تصحیح: محمدباقر خالصی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: چاپ اول، 1419 ق.

عراقی، ضیاءالدین، نهایة الافکار، تقریر: محمدتقی بروجردی نجفی، قم: دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، چاپ سوم، 1417 ق.

عریضی، علی بن جعفر، مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، قم: مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1409 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة، چاپ اول، 1412 ق.

علم‌الهدی، علی بن حسین، الانتصار فی مفردات الإمامیة، تحقیق/ تصحیح: گروه پژوهش دفتر انتشارات اسلامی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: چاپ اول، 1415 ق.

علم‌الهدی، علی بن حسین ، رسائل الشریف المرتضی، قم: دار القرآن الکریم، چاپ اول، 1405 ق.

علی بن حسین (ع)، امام چهارم، صحیفه سجادیه، قم: دفتر نشر الهادی، چاپ اول، 1418 ق.

علی بن موسی (ع)، امام هشتم، الفقه/ المنسوب للامام الرضا (ع) و المشتهر بفقه الرضا، مشهد: مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1406 ق.

فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام عن قواعد الاحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: چاپ اول، 1416 ق.

فتح‌اللّه، احمد، معجم الفاظ الفقه الجعفری، بی‌جا: بی‌نا، چاپ اول، 1415 ق.

فسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفة و التاریخ، تحقیق: اکرم ضیاء العمری، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ دوم، 1401 ق.

فیّاض، عبداللّه، تاریخ الامامیة و اسلافهم من الشیعة منذ نشأة التشیع حتی مطلع القرن الرابع الهجری، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، 1406 ق.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، مفاتیح الشرائع، قم: انتشارات کتابخانه آیةاللّه مرعشی نجفی، چاپ اوّل، بی‌تا.

قراچه‌داغی، محمدعلی بن احمد، اللمعة البیضاء فی شرح خطبة الزهراء، تحقیق: سیدهاشم میلانی، قم: دفتر نشر الهادی، چاپ اول، 1418 ق.

کاشف الغطاء، حسن بن جعفر، انوار الفقاهة: کتاب الصلاة، چاپ اول، نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء، 1422 ق.

کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی، تحقیق/ تصحیح: حسن مصطفوی، مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد: 1490 ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق، تصحیح و تعلیق: علی‌اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ پنجم، 1363.

لالانی، ارزینا، نخستین اندیشه‌های شیعی تعالیم امام محمد باقر (ع)، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز، 1381.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار: الجامعة الدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت: مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403 ق.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی ، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تحقیق/ تصحیح: سید هاشم رسولی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، 1404 ق.

محقق حلّی، جعفر بن حسن، معارج الأصول، لندن، مؤسسه امام علی (ع)، چاپ اول، 1423 ق.

محقق سبزواری، محمدباقر بن محمدمؤمن، ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد، قم: مؤسسه آل البیت، چاپ اوّل، 1247 ق.

محمدی بامیانی، غلامعلی، دروس فی الرسائل، قم: دار المصطفی لاحیاء التراث، چاپ اول، 1997 م.

مسعودی، علی بن حسین، مروّج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، قم: دار الهجرة، چاپ دوم، 1409ق.

مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1368.

مغنیه، محمدجواد، علم أصول الفقه فی ثوبه الجدید، بیروت: دار العلم للملایین، چاپ اول، 1975 م.

مقریزی، احمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، تحقیق و تعلیق: محمد عبدالحمید النمیسی، منشورات محمد علی بیضون، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1420 ق.

مناوی، محمد عبدالرووف بن تاج العارفین، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، مصر: المکتبة التجاریة الکبری، چاپ اول، 1356 ق.

منتظری، حسینعلی، کتاب الزکاة، قم: مرکز جهانی مطالعات اسلامی، چاپ دوم، 1409 ق.

موحد، محمدعلی، تاریخ آل زراره، بی‌جا: بی‌نا، 1399 ق.

موسوی اردبیلی، عبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، قم: مؤسسة النشر لجامعة المفید، چاپ دوم، 1427 ق.

موسوی بجنوردی، محمدکاظم، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ، ۱۳۶۷.

موسوی زنجانی، محمد بن ابوالقاسم، إیضاح السبل فی الترجیح و التعادل، تهران: ابوطالب موسوی، چاپ اول، 1308 ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، قوانین الاصول، قم: احیاء الکتب الاسلامیة، چاپ اول، 1430 ق.

نائینی، محمدحسین، فوائد الاُصول، تقریر: محمدعلی کاظمی خراسانی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: چاپ اول، 1376.

نراقی، احمد بن محمدمهدی، اساس الاحکام، تهران: المرکز العالمی للعلوم و الثقافة الاسلامیة، چاپ اول، 1433 ق.

نراقی، احمد بن محمدمهدی ، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم: مؤسسه آل البیت، چاپ اوّل، 1415 ق.

نراقی، احمد بن محمدمهدی ، مناهج الاحکام و الاصول، قم: مؤلف، بی‌تا.

نراقی، مهدی بن ابی‌ذر، انیس المجتهدین فی علم الأصول، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، 1388.

نصر بن مزاحم، وقعة صفین، تحقیق و شرح: عبد السلام محمد هارون، قاهره: المؤسسة العربیة الحدیثة للطبع و النشر و التوزیع، چاپ دوم، 1382.

نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت: مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، چاپ دوم، 1408 ق.

یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، بیروت: دار صادر، بی‌تا.