بازپژوهی روایات قاعده فراغ و تجاوز با رویکردی بر احیای قاعده یقین

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 6، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 120، خرداد 1399، صفحه 121-136   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v52i1.72523

نویسندگان

طاهر علی محمدی^{* 1}؛ میثم محمودی سیدآبادی²؛ حمزه نظرپور³

¹دانشیار دانشگاه ایلام

²دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه قم

³دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه مازندران

چکیده

قاعده یقین را مشهور فقها و اصولیان نپذیرفته و معتقدند که مستندی جهت احراز قاعده انگاری آن یافت نمی شود. بزرگانی بسان شیخ انصاری حتی استنباط این قاعده را از روایات باب فراغ و تجاوز صحیح ندانسته اند؛ البته اگر چنین منظور شود که مفاد قاعده یقین با قاعده فراغ و تجاوز یکی هست و از این جهت می توان آن را اثبات نمود، پنداری ناپسند است؛ زیرا در قاعده یقین، سبق یقین رکن اصلی است؛ ولی در باب فراغ و تجاوز عنصر یقین مفروض نیست و درست از همین منظر این پرسش قابل طرح است که آیا از اطلاق برخی روایات این باب، می توان مواردی را که فرد یقین دارد نیز استنباط کرد؟ به دیگر سخن آیا می توان مسبوقیّت شکّ نسبت به حالت غفلت و یقین را دریافت یا خیر؟ اگر این امکان میسّر باشد، هر چند می توان گفت که این روایات مستقلاً مثبت قاعده یقین نیستند؛ ولی با توجه به اطلاق آن ها، با اثبات آن نیز منافات نخواهند داشت. در این پژوهش که به شیوه توصیفی ـ تحلیلی صورت پذیرفته، ضمن بررسی اقوال موجود در بحث و ارائه سه برداشت در راستای تبیین مقصود از قاعده یقین، با استفاده از برخی روایات باب فراغ و تجاوز، قاعده یقین در محدوده تفسیر حداقلّی آن اثبات شده است.

کلیدواژه‌ها

قاعده یقین؛ قاعده فراغ و تجاوز؛ حجیّت قاعده یقین؛ روایات باب فراغ و تجاوز؛ حدوث مشکوک فیه

مراجع

اراکی، محمدعلی، أصول الفقه، قم: مؤسسه در راه حقّ، چاپ اول، 1375.

اسماعیل‌پور، محمّد علی، مجمع الأفکار و مطرح الأنظار، تقریرات درس آیت‌الله میرزا هاشم آملی، قم: المطبعه العلمیه، چاپ اول، 1395 ق.

اصفهانی، محمّد حسین، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیه، قم: دار احیاء الکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1404ق.

انصاری حقیقی، محمّد حسین و محمّد حسن حائری، «پژوهشی متفاوت در روایات استصحاب با رویکرد احیاء قاعده یقین»، مجله مطالعات اسلامی، شماره پیاپی 95، سال 45، زمستان 1392، صص 9 ـ 27.

انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی، چاپ نهم، 1428 ق.

ایروانی، باقر، الحلقة الثالثه فی اسلوبها الثانی، تهران: قلم، چاپ اول، 2007 م.

آشتیانی، محمّد حسن، بحر الفوائد فی شرح الفرائد، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی، چاپ اول، 1429 ق.

بروجردی نجفی، محمّد تقی، نهایة الافکار، تقریرات درس آقا ضیاء عراقی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1417 ق.

تنکابنی، محمّد، ایضاح الفرائد، تهران: مطبعه الاسلامیه، چاپ اول، 1385 ق.

جواهری، محمد تقی، غایة المأمول، تقریرات درس آیت‌الله ابوالقاسم خویی، قم: مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول، 1428 ق.

حائری یزدی، عبد الکریم، درر الفوائد، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ ششم، 1418 ق.

حسینی شیرازی، صادق، بیان الأصول، قم: دار الانصار، چاپ دوم، 1427 ق.

حکیم، محسن، مستمسک العروه الوثقی، قم: مؤسسه دار التفسیر، چاپ اول، 1416 ق.

خمینی، روح‌اللّه، تحریر الوسیله، قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بی‌تا.

خویی، ابو القاسم، موسوعة الإمام الخوئی، قم: مؤسسه إحیاء آثار الإمام الخوئی، چاپ اول، 1418 ق.

سبزواری، عبد الأعلی، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم: مؤسسه المنار، چاپ چهارم، 1413 ق.

شریف رضی، محمّد بن حسن، نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، قم: هجرت، چاپ اول، 1414 ق.

شهید اول، محـمّد بن مکّی، القواعد و الفوائد، تحقیق سیّد عبد الهادی حکیم، قم: کتاب‌فروشی مفید، چاپ اول، بی‌تا.

صافی گلپایگانی، علی، المحجة فی تقریرات الحجه، تقریرات درس سیّد محمّد حجّت کوه‌کمری تبریزی، قم: موسسه السیده المعصومه علیها السلام، چاپ اول، 1421 ق.

طوسی، محمّد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق: حسن موسوی خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق.

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیله: القضاء و الشهادات، تحقیق: حسین واثقی و محمد مهدی مقدادی، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، چاپ اول، 1420 ق.

قمی، ابو القاسم، القوانین المحکمة فی الاصول، قم: احیاء الکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1430 ق.

کاظمی خراسانی، محمّد علی، فوائد الاصول، تقریرات درس محقّق نائینی، قم: انتشارات جامعه مدرّسین، چاپ اول، 1376.

محسنی سبزواری، احمد، العروة الوثقی فیما تعم به البلوی (المحشّی)، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1419 ق.

محقّق داماد، محمد، کتاب الصلاة، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1416 ق.

مشکینی اردبیلی، ابو الحسن، حاشیة کفایة الاصول، قم: لقمان، چاپ اول، 1413 ق.

مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها، قم: الهادی، چاپ ششم، 1374.

مصطفوی، محمّد کاظم، القواعد الفقهیه، قم: مرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، چاپ اول، 1426 ق.

منتظری، حسین‌علی، العروه الوثقی مع تعلیقات المنتظری، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

موسوی اردبیلی، عبد الکریم، فقه القضاء، قم: بی‌نا، چاپ دوم، 1423 ق.

مؤمن قمّی، محمّد، مبانی تحریر الوسیله، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1422 ق.

واعظ حسینی بهسودی، محمد سرور، مصباح الأصول، تقریرات درس آیت‌الله ابوالقاسم خویی، قم: موسسه احیاء آثار الامام الخوئی، چاپ اول، 1422 ق.

ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران: نی، چاپ ششم، 1387.

هاشمی شاهرودی، محمود، قاعده الفراغ و التجاوز، قم: دفتر آیت‌الله شاهرودی، چاپ اول، 1408 ق.

همدانی، رضا، حاشیه فرائد الاصول، محمّد انصاری قمی، قم: چاپ اول، 1421 ق.

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، العروه الوثقی فیما تعمّ به البلوی، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1409 ق.

پایگاه‌های اینترنتی

پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله علی‌دوست:

http://salsabeal.ir/index.php/fa/lessons/teaches-phd/teaches-94-95/teaches-94-95-osoul-1.html.

پایگاه اطلاع‌رسانی مدرسه فقهی امام باقر (ع):

http://mfeb.ir/taghrirat/156-qau9596/5987-osulqai