منشأ یابی ماسه‌ های بادی با استفاده از کانی‌شناسی و مورفوسکوپی دانه‌های ماسه (مطالعة موردی: قوم تپه صوفیان- شمال دریاچه ارومیه)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 5، دوره 8، شماره 3 - شماره پیاپی 31، مهر 1398، صفحه 77-95   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v8i3.81703

نویسندگان

عباس ممقانی¹؛ محسن زارع احمدآباد^{* 1}؛ مهران مقصودی²

¹پردیس بین‌المللی ارس دانشگاه تهران

²دانشگاه تهران

چکیده

در قسمت ‌های شمال غرب حوضه آبریز دریاچه ارومیه در بخش قوم تپه صوفیان، تپه‌های ماسه ‌ای به‌صورت محدود قابل مشاهده است که پس از بررسی‌ های علمی صورت گرفته علت اصلی شکل‌ گیری آن ‌ها برآیند فعالیت بادهای غالب و ماسه ‌های ریزدانه است. هدف غایی این تحقیق بررسی کانی‌شناسی در منشأ یابی و تحلیل مقطع تپه‌های ماسه‌ای در قم تپه صوفیان است. با توجه به اهمیت تحلیل آماری باد در منطقه، آمـار بـاد 2 ایستگاه پیرامونی اخذ و از طریق ترسیم گلبادها، تجزیه ‌وتحلیل شده است. تغییر راستای وزش فصلی این بادها در محدوده مورد مطالعه، نتیجه تأثیر شرایط کم‌فشار حاکم در چاله دریاچه ارومیه و دشت تبریز است. اقلیم خشک و نیمه‌خشک، فقر پوشش گیاهی و همواری نسبی سطح زمین از مهم ‌ترین عـواملی  هستند که باعث غلبه فرایندهای فرسایش بادی در منطقه قوم تپه شده‌اند. ماسه ‌های نمونه‌برداری شـده از 5 مقطع، از طریق آزمایش‌ های XRF و XRD تجزیه‌وتحلیل شده است و درصـد زیـاد کانی‌های آذریـن (کـانی سنگین) در نمونه‌ها، زیاد بودن میانه قطر نمونه‌ها (293 میکرون)، رابطه میانگین قطر ذرات بـا فاصـله حمـل (کمتـر از 20 کیلومتر)، ضرایب گردشـدگی نیمـه زاویه‌دار در اکثـر نمونه ‌ها مورد تائید است. همچنین نمونه‌ ها برآیندی از حمل آن‌ ها توسط باد و آب بوده و نشان‌ دهنده ارتباط منطقی مورفوسکوپی دانه ‌هاست به دلیل فاصله زمانی حمل با منشأ رسـوبات تپه ‌های ماسه ‌ای نزدیک و از سطوح مخروط افکنه (دشتسر) و اراضی زراعی متروکه واقع در نواحی شرق و جنوب و همچنین بسـتر رودخانه ‌های قدیمی در بخش جنوب شرقی منطقه است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد بالا بودن نسبت ذرات ماسه ‌های کمتر از 250 میکرون، ضعف پوشش گیاهی و جهت بادهای غالب محلی، محیطی مناسب برای گسترش فرسایش بادی مهیا می‌سازد، به‌طوری‌که با کاهش این نسبت از شدت فرسایش نیز کاسته می‌شود. این مورد با بررسی نمونه ‌های دانه سنجی، عملیات میدانی و مشاهدة عکس ‌های هوایی نیز تأیید می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

تپه های ماسه ای؛ قوم تپه صوفیان؛ تحلیل مقطع؛ آزمایش ‌های XRF و XRD

مراجع

اختصاصی، محمدرضا؛ دادفر، صدیقه؛ 1392. بررسی رابطة تندبادهای سواحل جنوبی ایران با مورفولوژی تپه‌های ماسه‌ای. فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای طبیعی. سال 45. شمارة 4، 72-61 .

خیام، مقصود؛ 1374. نگرشی به تنگناهای ژئومورفولوژیکی توسعه شهر تبریز. مجله علوم انسانی و اجتماعی. دانشگاه تبریز. شماره1،103-91 .

شهریار، علی ؛ لرستانی، قاس ؛ مقصودی، مهران؛ 1392. بررسی شکل و دانه سنجی ذرات ماسه در مناطق داخلی و ساحلی ایران (مطالعه موردی: ریگ مرنجاب-ساحل جاسک). نشریه کاوش‌های جغرافیایی مناطق بیابانی، سال اول. شماره دو ،36-17 .

وسو، محبوبه؛ میراب شبستری، غلامرضا؛ امینی، آرش؛ 1393. رابطۀ مورفولوژی تپه‎های ماسه‎ای با شاخص‎های مورفومتری در شرق بابلسر، شمال ایران. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی. سال46. شمارة 2،230-219 .

گلی، طاهره؛ کاویان، حسام؛ کدخدایی ایلخچی، رحیم؛ نوری مخوری، احد؛ 1398. تعیین پارامترهای رسوب شناسی و ژئومورفولوژیکی رسوبات تپه‌های ماسه‌ای قوم‌ تپه، شمال غرب تبریز– صوفیان. نشریه هیدروژئومورفولوژی. شماره 19. سال 5، 36-19 .

مقصودی، مهران؛ یمانی، مجتبی؛ مشهدی، ناصر؛ تقی زاده، مهدی؛ ذهاب ناطوری، سمیه؛ 1390. شناسایی منابع ماسه‌های بادی ارگ نوق با استفاده از تحلیل باد و مورفومتری ذرات ماسه. مجله جغرافیا و برنامه ریزی محیطی. سال 22. شماره 43، 16-1 .

مقصودی، مهران؛ یمانی، مجتبی؛ خوش اخلاق، فرامرز؛ شهریار، علی؛ 1392. نقش باد و الگوهای جوی در مکان گزینی و جهت ریگزارهای دشت کویر. نشریه پژوهش‌های جغرافیای طبیعی. سال 45. شماره 2، 38-21 .

شیروی، مینا؛ سپهر، عادل؛ مساعدی، ابوالفضل؛ پرویان، ناصر؛ 1395. حساسیت پذیری اکوریژن های خراسان رضوی به بیابان زایی بر پایة ارزیابی چرخة حیات. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی. دورة 48. شماره 2، 320-305 .

Douglas J. Sherman & Bernard O. Bauer., 1993. Dynamics of beach-dune systems, sage journals, Volume: 17 issue: 4, page(s): 413-447.

Ekhtesase, Mohammad Reza Dadfar, Sadigheh., 1392. Investigating the Relationship between the South Shore Storms of Iran and the Morphology of Sand Dunes - Journal of Natural Geography Research, Vol. 45, No. 4.

Goli, Tahereh؛ Kavian, Hesam Ilkhchi Codex, Rahim؛ Nouri Makhori, Ahad (1398. Determination of Sedimentological and Geomorphological Parameters of Qom Tappeh Sandstone Sediments, Northwest of Tabriz-Tabriz-Solejian, Issue 19, No. 5.

Hamdan, M.A., Refaat, A.A., Abu Anwar, E., Shallaly, N.A., 2014. Source of the Aeolian dune sand of Toshka area, southeastern Western Desert. Egypt., Aeolian Research, in press, doi.org/10.1016/j.aeolia.08.005.

Ian Livingstone a, Giles F.S. Wiggs b, Corinne M. Weaver b., 2007. Geomorphology of desert sand dunes: A review of recent progress. Earth-Science Reviews 80 239–257.

Jian Hua XIAO, Jian Jun QU, Zhengyi YAO, YingJun PANG, KeCun ZHANG-(2015. Morphology and formation mechanism of sand shadow dunes on the Qinghai-Tibet Plateau- Journal of Arid Land · February.

Khayyam, Magsod., 1374. An Overview of the Geomorphological Strains of Tabriz City Development. Journal of Geography and Planning. Tabriz University. number 1.

Lancaster, N., 2013. Sand seas and dune fields. Treatise on Geomorphology. Academic Press, San Diego, Aeolian Geomorphology, vol. 11, pp. 219–245.

Maghsoudi, Mehran؛ Yamani, Mojtaba؛ Mashhadi, Naser؛ Taghizadeh, Mehdi؛ Zahab Naktouri, Somayeh., 2011. Identification of sources of Arg-Nog wind sands using wind analysis and sand particle morphometry - Journal of Geography and Environmental Planning, Volume 22, Number 43.

Maghsoudi, Mehran؛ Yamani, Mojtaba; Khosh akhlag, Faramarz; Shahriar, Ali., 2013. The role of wind and atmospheric patterns in the location and direction of desert rainstorms - Journal of Natural Geography Research, Vol. 45, No. 2.

Shahriar, Ali; Lorestani, Qasem; Maghsoudi, Mehran., 1392. Survey of Sand Particle Formation and Grading in Inland and Coastal Areas of Iran (Case Study: Maranjab Ridge-Jask Coast) - Journal of Geographic Exploration of Desert Areas, Volume 1, Number 2.

Shiravi, Mina-Sepehr, Adel-Masadi, Abolfazl-Parovan, Nasser., 1395. Sensitivity of Khorasan Razavi Acrogens to Desertification Based on Life Cycle Assessment - Natural Geography Research, Volume 48, Number 2.

Veso, Mahboubeh; Mirab Shabestari, Gholamreza; Amini, Arash., 1393. Morphological relationship of sand dunes with morphometric indices in eastern Babolsar, northern Iran - Natural Geography Research, Vol. 46, No. 2.

Xin-Rong Li, Min-Zhu He, Stefan Zerbe, Xiao-Jun Li and Li-Chao Liu., 2010. Micro-geomorphology determines community structure of biological soil crusts at small scales. EARTH SURFACE PROCESSES AND LANDFORMS Earth Surf. Process. Landforms 35, 932–940.