فردوسی و گفتمان مدرن ایرانی (شاهنامۀ فردوسی و نقش آن در تکوین هویت ملی ایرانیان در دورۀ معاصر)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 47، شماره 2 - شماره پیاپی 185، شهریور 1393، صفحه 89-117   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v47i2.41889

نویسندگان

عیسی امن خانی^{* 1}؛ منا علی مددی²

¹دانشگاه گلستان

²دانشگاه گنبد کاووس

چکیده

با شکست سپاه ایران از سپاه روس باب آشنایی ایرانیان با غرب گشوده می شود و گفتمان مدرن (تجدد) به جای گفتمان پیشامدرن (سنت) می نشیند. نتیجۀ این دگرگونی طرد بسیاری از هنجارهای رایج گذشته و نفی بسیاری از بزرگان پیشین است. نه تنها هنجارهای سیاسی (نابرابری انسان ها و ...) و ادبی (لزوم وزن و قافیه و ...) طرد می شوند، بلکه به بسیاری از شاعران نام آشنا (سعدی، مولوی و ...) نیز روی خوشی نشان داده نمی-شود. تنها استثنا فردوسی و اثر او شاهنامه است که علی رغم تناقضاتش با هنجارهای گفتمان مدرن تجلیل می-شود. اصلی ترین دلیل این بزرگداشت ـ که اوج آن را در برگزاری کنگرۀ هزارۀ فردوسی می بینیم ـ شکل-گیری دولت مدرن ملی (دولت ـ ملت) و ایدئولوژی ناسیونالیسم به عنوان ایدئولوژی تثبیت کنندۀ دولت ملی مدرن در عصر مشروطه و به خصوص حکومت پهلوی (پدر و پسر) است. تشکیل دولت ملی ـ که هم روشنفکران مشروطه و هم پهلوی ها به دنبال آن بودند ـ نیاز به زمینه هایی چون تاریخ، زبان و سرزمین مشترک (عناصر اصلی ملت سازی) داشت؛ عناصری که بسیاری از آن ها در شاهنامۀ فردوسی بیش از هر اثر دیگری انعکاس پیدا کرده است؛ دلیل نکوداشت فردوسی را باید در همین مسئله جستجو کرد.

کلیدواژه‌ها

فردوسی؛ شاهنامه؛ دولت ملی؛ ناسیونالیسم؛ گفتمان مدرن

مراجع

آجودانی، ماشاالله. (1387).یا مرگ یا تجدد. تهران: اختران.

آخوندزاده، میرزا فتحعلی. (1355). مقالات فارسی. به کوشش حمید محمدزاده. تهران: نگاه.

آخوندزاده، میرزا فتحعلی. (1357).الفبای جدید و مکتوبات. به کوشش مجید محمدزاده. تبریز: احیا.

آدمیت، فریدون. (1349).اندیشه های میرزا فتحعلی آخوندزاده.تهران: خوارزمی.

آقاخان کرمانی، عبدالحسین. (1387).نامۀ باستان.به کوشش علی عبداللهی نیا. کرمان: مرکز کرمان شناسی.

آقاخان کرمانی، عبدالحسین. (1389).آیینۀ سکندری. به اهتمام علی اصغر حقدار.تهران: چشمه.

آیدنلو، سجاد. (1390).دفتر خسروان.تهران: سخن.

اتابکی، تورج و اریک یان زورکر. (1385) «پیشگفتار».تجدد آمرانه. گردآوری و تألیف تورج اتابکی. ترجمۀ مهدی حقیقت خواه.تهران: ققنوس.

احمدی، حمید. (1391).قومیت و قوم گرایی در ایران.تهران: نی.

احمدی، حمید و حبیب الله فاضلی. (1386). «ناسیونالیسم،مشکلههویت و دولت ملی در تئوری اجتماعی».فصلنامۀ سیاست. دورۀ 37. شمارۀ چهارم.

اسمیت، آنتونی دی. (1391).ناسیونالیسم و مدرنیسم. ترجمۀ کاظم فیروزمند.تهران: ثالث.

افشار، محمود. (1304). «آغاز نامه».روزنامۀ آینده. شمارۀ یکم.

اکبری، محمدعلی. (1384).تبارشناسی هویت جدید ایرانی.تهران: علمی و فرهنگی.

انتخابی، نادر. (1390).ناسیونالیسم و تجدد در ایران و ترکیه.تهران: نگارۀ کتاب.

باربیه، موریس. (1386).مدرنیتۀ سیاسی. ترجمۀ عبدالوهاب احمدی.تهران: آگه.

بهبهانی، ابوطالب. (1389).منهاج العلی: رساله ای در باب حکومت قانون. به کوشش حوریه سعیدی.تهران: میراث مکتوب.

بیات، کاوه. (1389). «رضا شاه و عشایر».رضاشاه و شکل گیری ایران نوین. به کوشش تورج اتابکی. ترجمۀ مرتضی ثاقب فر.تهران: جامی.

پوجّی، جانفرانکو. (1377).تکوین دولت مدرن. ترجمۀ بهزاد باشی.تهران: آگه.

پولاک، یاکوب ادوارد. (1368).سفرنامۀ پولاک. ترجمۀ کیکاوس جهانداری.تهران: خوارزمی.

جلائی پور، حمیدرضا. (1388). «جامعه و دولت معاصر در ایران: تمهیدی نظری برای ارزیابی تکوین ملت ـ دولت» جامعه شناسی ایران. دورۀ دهم. شمارۀ دوم.

جهانبخش، جویا. (1387). «فروغی و خلاصۀ شاهنامه».مزدک نامۀ 3. تهران.

جی، ریچار. (1390). «ناسیونالیسم».مقدمه ای بر ایدئولوژی های سیاسی. ترجمۀ محمد قائد.تهران: مرکز.

ربیع. (1389).علی نامه.تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی.تهران: میراث مکتوب.

«رسالۀ حقوق و وظایف ملّت».(1376). بنیاد فلسفی سیاسی در ایران (عصر مشروطیت). به کوشش موسی نجفی.تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

رضا زادۀ شفق، صادق. (1313). «شاهنامه و زبان فارسی».روزنامۀ اطلاعات. سال نهم. شمارۀ 2312.

رنان، ارنست. (1389). «ملت چیست؟».خرد در سیاست. گزیده و نوشته و ترجمۀ عزت الله فولادوند.تهران: طرح نو.

ریاحی، محمد امین. (1372).سرچشمه های فردوسی شناسی.تهران:موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زریاب خویی، عباس. (1349). «تقی زاده آنچنانکه من شناختم». یادنامۀ تقی زاده. به کوشش حبیب یغمایی.تهران: انجمن آثار ملی.

ژوبر، آمده. (1347).مسافرت به ارمنستان و ایران. ترجمۀ محمود مصاحب.تهران: چهر.

شاپور شهبازی، علیرضا. (1390).زندگینامۀ تحلیلی فردوسی. ترجمۀ هایده مشایخ.تهران: هرمس.

شاملو، احمد. (1385).دربارۀ هنر و ادبیات: گفتگوی ناصر حریری با احمد شاملو.تهران: نگاه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1390).با چراغ و آینه.تهران: سخن.

طالبوف، عبدالرحیم. (1356).کتاب احمد. با مقدمۀ باقر مؤمنی.تهران: شبگیر.

طالبوف، عبدالرحیم. (1357).آزادی و سیاست. به کوشش ایرج افشار.تهران: سحر.

طرفداری، علی محمد. (1389). «ملی گرایی، سره نویسی و شکل گیری فرهنگستان زبان فارسی در دورۀ پهلوی اول».گنجینۀ اسناد. شمارۀ هفتاد و هفتم.

فردوسی، ابوالقاسم.(1386).شاهنامه. تصحیح دکتر جلال خالقی مطلق (دفتر ششم با همکاری دکتر محمود امیدسالار و دفتر هفتم به همکاری ابوالفضل خطیبی).تهران:دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی.

فروغی، محمدعلی. (1312). «مقام ارجمند فردوسی».ارمغان. سال چهاردهم. شمارۀ یازدهم.

فروغی، محمدعلی. (1362). «مقام فردوسی و اهمیت شاهنامه».هزارۀ فردوسی.تهران: دنیای کتاب.

کاتوزیان، محمدعلی. (1385).سعدی شاعر عشق و زندگی.تهران: مرکز.

کسروی، احمد. (1378). در پیرامون ادبیات.تهران: فردوس.

کسروی، احمد. (بی تا). «ما و همسایگان: ترک و ترکان در ادبیات کنونی ایران».پرچم. سال اول. شمارۀ ششم.

گلنر، ارنست. (1388).ناسیونالیسم. ترجمۀ سید محمدعلی تقوی.تهران: مرکز.

لوین، مایکل. (1385). «قرارداد اجتماعی».فرهنگ اندیشه های سیاسی. ترجمۀ خشایار دیهیمی.تهران: نی.

مراغه ای، زین العابدین. (1385).سیاحت نامۀ ابراهیم بیک. به کوشش م. ع. سپانلو.تهران: آگه.

مردیها، مرتضی. (1383). «تناقض نمای نظری ناسیونالیسم».مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی. شمارۀ شصت و سوم.

مسکوب، شاهرخ. (1391).هویت ایرانی و زبان فارسی.تهران: فرزان روز.

ملکم خان. (1380).«سیاحی گوید».روشنگران ایرانی و نقد ادبی.تهران: سخن.

نقیب زاده، احمد. (1382). «بازخوانی نظم برخاسته از معاهدات وستفالی».مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علومانسانی. شمارۀ شصت و پنجم.

هابزبام، ای. جی. (1382).ملت و ملی گرایی پس از 1780. ترجمۀ جمشید احمدپور.تهران: نیکا.

هداک، بروس. (1391).تاریخ اندیشۀ سیاسی. ترجمۀ محمد حسین وقار.تهران: اطلاعات.

همپتن، جین. (1389).فلسفۀ سیاسی. ترجمۀ خشایار دیهیمی.تهران: طرح نو.

وطن دوست، غلامرضا و همکاران. (1388). «نمودهای ناسیونالیسم در کتاب های درسی تاریخ دورۀ پهلوی اول».تاریخ نگری و تاریخ نگاری. سال نوزدهم. شمارۀ اول.

وینسنت، اندرو. (1386).ایدئولوژی های مدرن سیاسی. ترجمۀ مرتضی ثاقب فر.تهران: ققنوس.