کیفیّت تحقّق «علم» در گزاره های شرعی

فقه و اصول

مقاله 8، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 120، خرداد 1399، صفحه 153-172   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v52i1.71299

نویسندگان

حمید مسجدسرایی^{* 1}؛ سید محمدحسن طاهایی²؛ محمدحسن نجاری³

¹دانشیار دانشگاه سمنان

²دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران

³دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه سمنان

چکیده

یکی از مسائل اصول ‏فقه که متکفّل تحصیل ابزار مناسب به منظور کشف احکام شرعی محسوب می‌گردد، «حجّیت قطع» است. مشهور اصولیان برآنند که قطع اصولی دارای حجّیت ذاتی است و به همین لحاظ آن را مبنای شناخت در فقه و اصول دانسته و به اشتباه بر آن اطلاق «علم» می‏کنند. اما بسیاری از اصولیان متأخر، منکر حجّیت قطع اصولی شده و مبنای حجّیت را وصول به حکم واقعی دانسته‌اند، نه صرف حالت نفسانی مکلّف. از همین‌رو، لازم است مبنای شناخت را در فقه و اصول، قطع به شرط مطابقت با واقع یا همان قطع منطقی قرار داد که این، همان معنای دقیق و اصطلاحی «علم» است. امّا مسئله مهم‏تر آن است که چگونه می‏توان به گزاره‏های شرعی، قطع منطقی یا همان علم پیدا کرد؟ به نظر می‏رسد تنها راه مطمئن برای علم به معارف دستوری دین، استماع از شارع مقدّس یا مخبر صادق باشد.

کلیدواژه‌ها

تحقّق علم؛ اعتبارات وحیانی؛ علم؛ قطع؛ قطع اصولی؛ قطع منطقی؛ ادراکات اعتباری

مراجع

آخوند خراسانی، محمّد کاظم بن حسین، درر الفوائد فی الحاشیه علی الفرائد، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1410 ق.

آخوند خراسانی، محمّد کاظم بن حسین ، کفایة الأصول، قم: طبع آل البیت (ع)، چاپ اول، 1409 ق.

آملی، هاشم، مجمع الافکار و مطارح الانظار، قم: نشر علمی، 1395 ق.

آهنگران، محمّدرسول، «تحکیم و تکمیل دیدگاه امام خمینی در نقد حجّیت ذاتی قطع»، مجله فقه و اصول، شماره 86، 1390، صص 9-32.

ابن سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، تهران: انتشارات دانشگاه تهران: چاپ اول، 1339.

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1404 ق.

ابن منظور، محمّد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دارالفکر، چاپ سوم، 1414 ق.

اجتهادی، محمّدعلی، نهایة المأمول فی شرح کفایه الاصول، قم: دارالنشر، 1400 ق.

اردبیلی، عبد الغنی، تقریرات فلسفه امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1381.

استرآبادی، محمد امین بن محمدشریف، الفوائد المدنیه و بذیله الشواهد المکیّه، قم: موسسه النشر الاسلامی، چاپ دوم، 1426 ق.

اصغری، عبدالله، اوضح الشروح فی فرائد الاصول، قم: نشر قیام، چاپ اول، 1383.

امینی، علیرضا؛ دادشی نیاکی، محمدرضا، «مفهوم و ماهیت اطمینان در علم اصول»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال 5، شماره 8، 1392، صص 7-34.

انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الاصول، قم: موسسه النشر الاسلامی، چاپ پنجم، 1416 ق.

ایروانی، علی، الاصول فی علم الاصول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1422 ق.

بجنوردی، محمّد، علم اصول، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1379.

بروجردی، حسین، الحاشیه علی کفایه الاصول، قم: انتشارات انصاریان، چاپ اول، 1412 ق.

تقوی اشتهاردی، حسین، تنقیح الأصول، تقریرات درس امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1418 ق.

جرجانی، علی بن محمد، کتاب التعریفات، تهران: ناصر خسرو، چاپ چهارم، 1370 ق.

جزایری، محمّدجعفر، منتهی الدرایه فی توضیح الکفایه، قم: دارالکتاب، چاپ چهارم، 1375 ق.

جوادی آملی، عبدالله، «رهیافت‌های عقل برهانی در فقه»، مجله پژوهش‌های فقه و اصول، شماره 5، 1385.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، بیروت: دارالعلم للملایین، چاپ اوّل، 1410 ق.

حرّ عاملی، محمّد بن حسن، وسایل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1409 ق.

حسینی سیستانی، علی، الرافد فی علم الاصول، تقریرات السیّد منیر السیّد عدنان القطیفی، قم: کتابخانه آیه الله العظمی سیستانی، چاپ اول، 1414 ق.

حسینی شیرازی، صادق، بیان الفقه فی شرح العروه الوثقی، قم: دار الأنصار، چاپ دوم، 1426 ق.

حسینی شیرازی، محمّد، الوصول الی کفایه الاصول، قم: دارالحکمه، چاپ سوم، 1426 ق.

حسینی فیروزآبادی، مرتضی، عنایة الاصول فی شرح کفایه الاصول، قم: کتابفروشی فیروز آبادی، چاپ چهارم، 1400 ق.

حکیم، عبدالصاحب، منتقی الاصول، تقریرات آیه الله سید محمدحسین روحانی، قم: چاپخانه امیرف 1413 ق.

حیدری، علی نقی، اصول الاستنباط، قم: اداره حوزه علمیه، چاپ اول، 1412 ق.

خرازی، محسن، عمده الاصول، قم: مؤسسه در راه حق، چاپ اول، 1422 ق.

خمینی، حسن؛ افضلی، قادر، «خطابات قانونیّه»، پژوهشنامه متین، شماره 43، 1388.

خمینی، روح الله، الاستصحاب، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1381.

خمینی، روح الله ، انوار الهدایة فی التعلیقه علی الکفایه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ دوم، 1415 ق.

خمینی، روح الله ، مناهج الوصول إلی علم الأصول، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1415 ق.

خمینی، مصطفی، تحریرات فی الأصول، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1418 ق.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دارالشامیه، 1412 ق.

ساباطی یزدی، عبدالرسول، حاشیه رسائل انصاری، قم: موسسه در راه حق، 1377.

سبحانی، جعفر، تهذیب الاصول، تقریرات درس امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ سوم، 1423 ق.

سبحانی، جعفر ، نظریة المعرفه، قم: مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ اول، 1429 ق.

سجادی، جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران: چاپ سوم، 1373.

شریعتی سبزواری، محمّدباقر، تحریری بر اصول فلسفه و روش رئالیسم علّامه سیّد محمّد حسین طباطبائی، قم: انتشارات بوستان کتاب، 1385.

شهرزوری، شمس الدین محمد، شرح حکمة الاشراق، تصحیح و تحقیق حسین ضیائی تربتی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، 1372.

صافی اصفهانی، حسن، الهدایة فی الاصول، تقریرات آیه الله العظمی خوئی، قم: مؤسسه صاحب الامر (عج)، چاپ اول، 1417 ق.

صدر، محمّدباقر، دروس فی علم الاصول، قم: موسسه النشر الاسلامی، 1418 ق.

صرامی، سیف الله، «جایگاه ادراکات حقیقی و اعتباری در علم اصول فقه نزد طباطبائی»، مجله پژوهش و حوزه، شماره 27 و 28، 1385.

صلیبا، جمیل و صانعی، منوچهر، فرهنگ فلسفی، تهران: نشر حکمت، چاپ اول، 1366.

طباطبائی حکیم، محمّدسعید، المحکم فی اصول الفقه، قم: المنار، 1414 ق.

طباطبائی، محمّدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران: انتشارات صدرا، چاپ اول، 1364.

طباطبائی، محمّدحسین ، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: اسماعیلیان، چاپ اول، 1393 ق.

طباطبائی، محمّدحسین ، حاشیة الکفایه، قم: بنیاد علمی طباطبائی (ره)، چاپ اول، بی‌تا.

طباطبائی، محمّدحسین ، مجموعه رسائل، قم: انتشارات بوستان کتاب، چاپ اول، 1387.

طباطبائی، محمّدحسین ، نهایة الحکمه، قم: دارالتبلیغ الاسلامی، چاپ اول، بی‌تا.

عارفی پشی، علی، البدایة فی توضیح الکفایه،، تهران: انتشارات نیایش، چاپ اول 1374.

عبدالمنعم، محمود، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیه، قاهره، دارالفضیله، چاپ اول، بی‌تا.

غزالی، محمد بن محمد، مجموعه رسائل الامام الغزالی، بیروت: دارالفکر، چاپ اول، 1416 ق.

فاضل لنکرانی، محمّد، اصول فقه شیعه، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، چاپ اول، 1381.

فاضل لنکرانی، محمّد ، معتمد الأصول، تقریرات درس امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1420 ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم: نشر هجرت، چاپ دوم، 1409 ق.

کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغرّاء، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1420 ق.

گروه نویسندگان، فرهنگ نامه اصول فقه، قم: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، چاپ اول، 1389.

لاری شیرازی، عبدالحسین، التعلیقة علی فرائد الاصول، قم: مؤسسه معارف اسلامی، 1418 ق.

محمّدی، علی، شرح کفایة الاصول، قم: الامام الحسن بن علی (ع)، چاپ چهارم، 1385.

مرتضوی لنگرودی، محمّدحسن، جواهر الأصول، تقریرات درس امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1376.

مرتضی زبیدى، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر، چاپ اول، 1414 ق.

مرکز اطّلاعات و منابع اسلامی، فرهنگ نامه اصول فقه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1389.

مصباح یزدی، علی، رابطه علم و دین، قم: مؤسسه آموزشی امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1395.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: مرکز الکتاب للترجمه و النشر چاپ اول، 1402 ق.

مظفر، محمّدرضا، اصول الفقه، قم: موسسه النشر الاسلامی، چاپ پنجم، 1430 ق.

مظفر، محمّدرضا ، المنطق، تصحیح علی شیروانی، قم: دارالعلم، چاپ سوم، 1384.

موسوی تهرانی، رسول، مجمع الفوائد فی شرح الفرائد، قم: مؤسسه آیه الله العظمی بروجردی، چاپ اول، 1383.

میرزای شیرازی، محمد حسن، تقریرات آیه الله المجدد الشیرازی، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، چاپ اول، 1409 ق.

ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران: نشر نی، چاپ ششم، 1374.

هاشمی شاهرودی، محمود، بحوث فی علم الاصول، تقریرات درس سیّد محمّد باقر صدر، قم: مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی، چاپ اول، 1417 ق.

هدایی، علیرضا و حمیدی، محمّدرضا، «بررسی امکان و وقوع منع متابعت از قطع با رویکردی به آراء امام خمینی (ره)»، پژوهشنامه متین، شماره 66، 1394.