نهضت ترجمه و تأثیر آن بر اعتبار سنجی ظنون

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 1، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 121، شهریور 1399، صفحه 9-30   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v52i2.76269

نویسندگان

احمد ابراهیمی زاده^{* 1}؛ علی جلائیان اکبرنیا²؛ محمد میرزایی²

¹دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

²استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

خیزش حاکمان مسلمان برای ترجمه آثار دیگر ملل، در سده‌های اولیه ظهور اسلام به نهضت ترجمه معروف است. تأثیر این پدیده فرهنگی بر اندیشه مسلمانان درخور توجه است و اندیشه فقهی مسلمانان از آن جدا نیست. در فقه بسیاری از ادله استنباط احکام از ظنون به شمار می‌روند و این در حالی است که پیروی از ظنون در قرآن کریم به شدت تقبیح شده است. این تناقض‌نمایی به چالشی در مسیر عمل به ادله استنباط تبدیل شده است. هدف از این نوشتار، شناخت منشأ این تناقض نمایی و کشف راه برون رفت از آن است. این نوشته که به شیوه تاریخی تحلیلی توصیفی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای فراهم آمده، مدعی است که تناقض‌نمایی یاد شده تحت تأثیر تحول معنایی واژه‌گان علم و ظن در اثر ترجمه علومی چون منطق رخ داده است. تعاریف و دیدگاه‌هایی که با ترجمه به جهان اسلام راه یافته ابتدا از سوی برخی متکلمان اهل سنت در تقابل با اهل حدیث مطرح شده، اما دیدگاه برخی فقیهان شیعه نیز از آن بی‌تأثیر نمانده است.

کلیدواژه‌ها

حجیت ظنون؛ نهضت ترجمه؛ ظن؛ علم؛ رواقیان

مراجع

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، الکفایه، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1431 ق – 1389.

آیتی، عبد المحمد، «نهضت ترجمه 2»، آموزش و پرورش (تعلیم و تربیت)، دوره چهل و پنجم، بهمن 1354، شماره 5، صص 313-320.

ابن اثیر، مبارک بن محمّد، النهایة فی غریب الحدیث والأثر، تحقیق: طاهر أحمد الزاوی، محمود محمد الطناحی، بیروت، المکتبة العلمیة، 1399 ق - 1979 م.

ابن انباری، أبو بکر، الأضداد، محقق: محمد أبو الفضل إبراهیم، بیروت، المکتبة العصریة، 1407 ق.

ابن حزم، علی بن احمد، الإحکام فی أصول الأحکام، تحقیق: أحمد محمد شاکر، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، بی‌تا.

ابن حزم، علی بن احمد ، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، القاهره، مکتبه الخانجی، بی‌تا.

ابن سیده مرسی، علی بن إسماعیل، المحکم و المحیط الاعظم، تحقیق عبد الحمید هنداوی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 2000 م.

ابن سیده مرسی، علی بن إسماعیل ، المخصص، محقق: خلیل إبراهم جفال، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الأولی، 1417 ق/ 1996 م.

ابن سینا، حسین بن عبدالله، الشفاء (المنطق)، تحقیق سعید زاید و...، قم، مکتبة آیة الله المرعشی، 1404 ق.

ابن عبد البر، یوسف بن عبدالله، جامع بیان العلم و فضله، بتحقیق أبی الأشبال الزهیری، سعودی، دار ابن الجوزی، الطبعة الأولی، 1994 م.

ابن فارس، أحمد بن زکریا، معجم مقاییس اللغة، المحقق: عبد السلام محمد هارون، بی‌جا، دار الفکر، 1399 ق - 1979 م.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، الطبعة الثالثة، دار صادر، 1414 ق.

ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق: شعبان خلیفه و ولید محمد عوزه، قاهره، 1991 م.

ابو هلال عسکری، حسین بن عبدالله، الصناعتین، استانبول، بی‌نا، 1320.

ابو هلال عسکری، حسین بن عبدالله ، الفروق اللغویه، تحقیق محمد ابراهیم سلیم، قاهره، دار العلم للنشر و التوزیع، بی‌تا.

ابوعبید، قاسم بن سلام، غریب المصنف، محقق محمد بن مختار العبیدی، تونس، الموسسه الوطنیه للترجمه و التحقیق و الدراسات بیت الحکمه، چاپ اول، 1990 م.

أحمد بن یحیی، طبقات المعتزله، تحقیق: سُوسَنّةدِیفَلْد–فِلْزَر، بیروت، دارمکتبةالحیاة، 1380 ق - 1961 م.

احمد رضا، معجم متن اللغه، بیروت، دار المکتبه الحیاه، 1378 ق/ 1959 م.

ارسطو، منطق ارسطو، مصحح: عبدالرحمن بدوی، بیروت، دار القلم، چاپ اول، 1980 م.

ازهری، محمد بن أحمد، تهذیب اللغه، محقق: محمد عوض مرعب، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الأولی، 2001 م.

استرآبادی، محمد أمین و عاملی، نورالدین، الفوائد المدنیه و الشواهد المکیه، صص، تحقیق: رحمة الله الرحمتی الأراکی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، 1424 ق.

انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الاصول، تحقیق: لجنه تحقیق تراث الشیخ الاعظم، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1422 ق- 1380.

باقلانی، ابوبکر، الانتصار للقرآن، عمان، دار الفتح، 1422 ق.

بدوی، عبد الرحمن، التراث الیونانی فی الحضارة الاسلامیة دراسات لکبار المستشرقین، بی‌جا، مکتبه النهضه المصریه، 1940 م.

بدوی، عبد الرحمن ، من تاریخ الالحاد فی الاسلام، قاهره، سینا للنشر، چاپ دوم، 1993 م.

بستانی اللبنانی، عبدالله، البستان، بیروت، المطبعه الامریکانیه، 1930 م.

بستانی، بطرس، محیط المحیط، بیروت، مکتبه لبنان، 1987 م.

بغدادی، عبد القاهر، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، الطبعة الثانیة، 1977 م.

توانایی، محمد حسین و بهاءالدینی، فرخنده، «بررسی مفهوم ظن و گمان در قرآن کریم»، پژوهش‌های اعتقادی و کلامی، سال چهارم، شماره 15، پاییز 1388، صص 175-194.

التهانوی، محمد بن علی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، تقدیم وإشراف و مراجعة: رفیق العجم، تحقیق: علی دحروج، نقل النص الفارسی إلی العربیة: عبد الله الخالدی، الترجمة الأجنبیة: د. جورج زینانی، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، الطبعة: الأولی - 1996 م.

جاحظ، عمرو بن بحر، البیان و التبیین، قاهره، بی‌نا، 1332 ق.

جان احمدی، فاطمه، «نهضت ترجمه، نتایج و پیامدهای آن»، تاریخ اسلام، زمستان 1379، شماره 4، صص 86- 142.

جمعی از نویسندگان به کوشش سید علی حسینی زاده خضر آباد، جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد، قم، دار الحدیث، 1395 ش.

جوهری، إسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة وصحاح العربیة، تحقیق: أحمد عبد الغفور عطار بیروت، دار العلم للملایین، الرابعة 1407 ه‍ - 1987 م.

حدادی، محمد بن تاج العارفین، التوقیف علی مهمات التعاریف، تحقیق: عبد الخالق ثروت، قاهرة، عالم الکتب، الطبعة الأولی، 1410 ق-1990 م.

الحسینی القریمی الکفوی، أیوب بن موسی، الکلیات معجم فی المصطلحات والفروق اللغویة، محقق عدنان درویش و محمد المصری، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1419 ق - 1998 م.

الحنفی الرازی، أبو عبد الله محمد بن أبی بکر، مختار الصحاح، المحقق: یوسف الشیخ محمد، بیروت – صیدا، المکتبة العصریة - الدار النموذجیة، الطبعة الخامسة، 1420 ق / 1999 م.

حیدری، کمال، الظنّ (دراسة فی حجّیته وأقسامه وأحکامه)، تحقیق: محمود نعمة الجیاشی، [بی‌جا]، دار فراقد للطباعة والنشر، چاپ اول، 1429 ق - 2008 م.

خضری بک، محمد، تاریخ التشریع الاسلامی، بی‌جا، دار الفکر، الطبعه الثامنه، 1387 ق 1967 م.

الخطابی، حمد بن محمد، غریب الحدیث، المحقق: عبد الکریم إبراهیم الغرباوی، دمشق، دار الفکر، 1402 ق.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الإسلامی، الطبعة الأولی، 1422 ق - 2002 م.

خمینی، روح الله، انوار الهدایه فی التعلیقة علی الکفایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره، 1372 ش /1413 ق.

خوانساری، محمد، منطق صوری، تهران، آگاه، 1386.

الخوری الشرتونی البنانی، سعید، ذیل اقرب الموارد، قم، منشورات مکتبه آیت‌الله المرعشی النجفی، 1403 ق.

ذکیانی، غلامرضا، «ارزیابی ترجمه عربی قیاس ارسطو (دفتر دوم)»، منطق پژوهی، سال دوم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1390، 77-95.

رضاداد، علی، مکتب حدیثی بغداد (از قرن دوم تا نیمه قرن پنجم)، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ اول، 1395.

روزنتال، فرانتس، «نهضت ترجمه گفتگویی میان تمدن یونانی و تمدن اسلامی»، مترجم: نگار ذیلابی، تاریخ اسلام، پاییز 1382، شماره 15، 157-176.

رونی ایلی الفا، موسوعه اعلام الفلسفیه، بیروت، دارالکتب، الطبعه الالی، 1412 ق – 1992 م.

زبیدی، محمّد بن محمّد،‌ تاج العروس من جواهر القاموس، محقق: علی شیری، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1414 ق.

الساعاتی، أحمد بن علی، بدیع النظام (او: نهایة الوصول إلی علم الأصول)، تحقیق: سعد بن غریر بن مهدی السلمی، بی‌جا، جامعة أم القری، 1405 ق - 1985 م.

السنیکی، زکریا بن محمد، الحدود الأنیقة والتعریفات الدقیقة، محقق: مازن المبارک، بیروت، دار الفکر المعاصر، الطبعةالأولی، 1411 ق.

سیستانی، علی، الرافد فی علم الأصول، تقریر سید منیر، بی‌جا: مکتب آیة الله العظمی السید السیستانی، الطبعه الالی، 1414 ق.

السیوطی، عبد الرحمن بن أبی بکر، معجم مقالید العلوم فی الحدود والرسوم، محقق: محمد إبراهیم عبادة، القاهرة، مکتبة الآداب، بی‌تا.

شافعی، محمد بن إدریس، الرساله، محقق: احمد شاکر، مصر، مکتبه الحلبی، الطبعة: الأولی، 1358 ق/1940 م.

شاکر، محمد کاظم، «پژوهشی در معنای ظن و جایگاه معرفتی و اخلاقی آن در قرآن»، تابستان 1386، شماره 84، صص 107-125.

شریف جرجانی، علی بن محمد، کتاب التعریفات، ضبطه وصححه: جماعة من العلماء بإشراف الناشر، بیروت، دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولی، 1403 ق -1983 م.

شعبان اسماعیل، اصول الفقه تاریخه و رجاله، ریاض، دار المریخ، 1981 م.

شوقی ضیف و دیگران، مجمع اللغه العربیه،‌ المعجم الوسیط، مصر، مکتبه الشروق الدولیه، 1425 ق / 2004 م.

شهید اول، محمد بن مکی، الألفیة فی فقه الصلاة الیومیة،‌ محقق: مرکز پژوهش‌های اسلامی،‌ قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، ‌1408 ق.

الشیبانی، محمد بن الحسن، الاصل، تحقیق وَ درَاسَة: محمَّد بوینوکالن، بیروت، دار ابن حزم، الطبعة: الأولی، 1433 ق - 2012 م.

صابری، حسین، «تحقیقی در حجیت مطلق ظن»، مشکوة، ش 60، 1388 ش، صص 120-159.

صابری، حسین ، تاریخ فرق اسلامی، تهران: سمت، چاپ اول، 1388 ش.

صاحب بن عباد، اسماعیل، المحیط فی اللغة، محقق: آل یاسین، محمدحسن، بیروت، عالم الکتب، چاپ اول، 1414 ق.

صاحب معالم، حسن بن زین الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم، دفتر انتشارات اسلامی ، چاپ نهم، بی‌تا.

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، دار الاحیاء التراث العربی، بیروت، 1425 ق.

صفا، ذبیح‌الله، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم، تهران، رامین، 1384.

صلیبا، جمیل، المعجم الفلسفی، بیروت، الشرکة العالمیة للکتاب، 1414 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، تحقیق: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، مؤسسةالنشرالإسلامی، چاپ: اول، 1421 ق.

طغرلی پور، احمد، «تأمل بر ادله شیخ انصاری (ره) بر اصالت عدم حجیت ظن»، فقه، بهار 1391، ش 71، صص 173-218.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: أحمدحبیب قصیرالعاملی، بی‌جا، مکتب الإعلام الإسلامی، چاپ اول، 1409 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، العُدة فی أصول الفقه، قم، محمد تقی علاقبندیان، 1417 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، تهذیب الوصول الی علم الاصول، محقق: رضوی کشمیری، محمد حسین بن علی‌نقی، لندن، موسسه الامام علی، 1380.

علامه حلی، حسن بن یوسف ، مبادی الوصول إلی علم الأصول، قم، المطبعة العلمیة، 1404 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف ، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف ، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، محقق: مجمع البحوث الاسلامیه، مشهد، آستان قدس، 1412 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف ، نهایه الوصول الی علم الاصول، محقق: بهادری، ابراهیم، قم، موسسه الامام الصادق، 1425 ق – 1382.

علامه طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، مترجم محمدباقر موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم دفتر انتشارات اسلامی، 1374.

علم الهدی، محمد صادق، «سیر تاریخی حجّیت خبر واحد در اصول فقه شیعه»، فصلنامه پژوهش‌های اصولی، شماره ۱۷، تابستان ۹۲ ش.

علم‌الهدی، علی بن حسین، الذریعة إلی أصول الشریعة، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ اول، 1376.

علم‌الهدی، علی بن حسین ، رسائل الشریف المرتضی، قم، دار القرآن الکریم، 1405 ق.

العَوْتبی، سَلَمة بن مُسْلِم، الإبانة فی اللغة العربیة، المحقق: عبد الکریم خلیفة، نصرت عبد الرحمن، صلاح جرار، محمد حسن عواد، جاسر أبو صفیة، مسقط، وزارة التراث القومی والثقافة، الطبعة: الأولی، 1420 ق - 1999 م.

غزالی، محمد‌بن محمد، معیار العلم فی فن المنطق، محقق: سلیمان دنیا، مصر، دارالمعارف، 1961 م.

الفاخوری، حنا و الجر، خلیل، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، کتاب زمان، چاپ دوم، 1358.

فارابی، ابونصر، المنطقیات، مصحح: محمد تقی دانش پژوه، قم، مکتبة آیة اللّه المرعشی، چاپ اول، 1408 ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، مکان چاپ: قم، نشر هجرت، چاپ دوم، 1409 ق.

فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، تحقیق: مکتب تحقیق التراث فی مؤسسة الرسالة، بیروت، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزیع، الطبعة الثامنة، 1426 ق - 2005 م.

قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، چاپ ششم، 1371 ق.

القطان، مناع، تاریخ التشریع الاسلامی، ریاض، مکتبه المعارف للنشر و التوزیع، 1996 م.

کراع النمل، علی بن الحسن، المنتخب من غریب کلام العرب، محقق: محمد بن أحمد العمری، جامعة أم القری (معهد البحوث العلمیة وإحیاء التراث الإسلامی)، الطبعة الأولی، 1409 ق - 1989 م.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: غفاری علی‌اکبر و آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

گرجی، ابو القاسم، ادوار اصول فقه، تهران، میزان، چاپ اول، 1385.

ماکوولسکی، تاریخ منطق، ترجمه فریدون شایان، تهران، مهارت، چاپ دوم، 1366.

محقق حلی، جعفر بن حسن، معارج الاصول، لندن، موسسه امام علی علیه‌السلام، 1423 ق.

مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه؛ کلیات و کتابشناسی، ترجمه آصف فکرت، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ اول، 1368.

مدکور، ابراهیم و سعادت اسماعیل، «نهضت ترجمه در جهان اسلام»، کتابداری، آرشیو و نسخه پژوهی، نشر دانش، مرداد و شهریور 1362، ش 17، صص 6-17.

مدکور، ابراهیم، «منطق ارسطو نزد متکلمان اسلامی»، ترجمه محمد خوانساری، ادیان و مذاهب و عرفان، تحقیقات اسلامی، بهار و تابستان 1365 – شماره 1، صص 42-59.

مدنی، علی‌خان بن احمد، الطراز الأول والکناز لما علیه من لغة العرب المعول، مشهد مقدس، موسسة آل البیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث، چاپ اول، 1384 ق.

معلوف، لویس، المنجد فی اللغه و الادب و العلوم، بیروت، المطبعه الکاثولیکیه، الطبعه التاسع عشر، بی‌تا.

مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، تحقیق: شیخ ابراهیم الانصاری، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، چاپ اول، 1413 ق.

مفید، محمد بن محمد ، مختصر التذکره باصول الفقه، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق

مهدوی، یحیی، شکاکان یونان، تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، 1376.

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، القوانین المحکمة فی الأصول، قم، احیاء الکتب الاسلامیه، 1430 ق.

نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی، عوائد الایام، قم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1375.

وحید بهبهانی، محمد باقر بن محمد اکمل، الفوائد الحائریه، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول، 1415 ق.

هاشمی، احمد و دیگران، نهضت ترجمه، تهران، نشر کتاب مرجع، 1389.