تحلیل انتقادی دلایل فقیهان بر «قتل»، «بردگی»، «منّ» و «فداء» اسیر جنگی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 121، شهریور 1399، صفحه 31-49   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v52i2.77948

نویسندگان

جواد ایروانی^{* 1}؛ سید محمد حسن موسوی خراسانی²

¹دانشیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی

²عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

با آنکه قرآن کریم حکم اسیر جنگی را منحصر به دو گزینه «منّ» و «فداء» (آزاد کردن بدون عوض و با عوض) دانسته است، بسیاری از فقیهان، حکم «قتل» و «بردگی» را نیز بدان افزوده‌اند. برخی نیز مدعی انحصار حکم در دو گزینه اخیر شده و فقط «مسلمان شدن» را راه آزادی اسیر برشمرده‌اند. این گونه نظرها، دستاویز گروه‌های تکفیری و دستمایه تبلیغات ضد اسلامی شده است.
این نوشتار که به شیوه توصیفی- تحلیلی و روش کتابخانه‌ای سامان یافته، با مطالعه متون فقهی، حدیثی و تفسیری شیعه و اهل‌سنت و منابع تاریخی، به نقد و بررسی دلایل فقیهان دراین‌باره پرداخته است. هدف از تحقیق، تبیین دقیق و عالمانه حکم اسیر جنگی در اسلام، مبتنی بر منابع و روش استدلال فقهی است تا به برداشت‌های نااستوار و هجمه اسلام‌هراسی از این زاویه، پاسخ علمی دهد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که حکم اسیر جنگی منحصر به دو گزینه قرآنی آن (منّ و فداء) است؛ حکم قتل ویژه افرادی است که مرتکب جرمی خاص شده‌اند، و بردگی اسیر نیز به فرض اثبات، حکمی موقتی در صدر اسلام به سبب شرایط ویژه آن برهه بوده است.

کلیدواژه‌ها

اسیر جنگی؛ قتل و بردگی اسیر؛ منّ و فداء

مراجع

ابن عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، بی‌جا، بی‌تا.

ابن قدامه، عبد الله، المغنی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.

ابن کثیر، اسماعیل بن کثیر، السیره النبویه، بیروت، دارالمعرفه، 1396 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر، 1410 ق.

ابن هشام، عبدالملک بن هشام، سیره النبی (ص)، مکتبه محمدعلی صبیح و اولاده، 1383 ق.

ایروانی، جواد، «آزادی یا اجبار عقیده در موازنه میان «لا اکراه فی الدین» با آیات قتال»، فصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، ش 34، 1396 ش.، صص 31-57.

بحرانی، هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، مؤسسه البعثه، 1415 ق.

بخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح، بیروت، دارالفکر، 1401 ق.

بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415 ق.

حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، 1413 ق.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، دمشق، دارالقلم، الدارالشامیه، بیروت، 1416 ق.

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407 ق.

سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه، 1406 ق.

سیاه رستمی، هاجر، حسین نژاد، کتایون، افچنگی، محسن، (تهیه و گردآوری)، حقوق بین‌الملل بشردوستانه ناظر بر حمایت از افراد در درگیری‌های مسلحانه (مجموعه اسناد ژنو)، مؤسسه آموزش عالی علمی کاربردی هلال ایران، 1390.

سیوطی، جلال الدین، الدیباج علی صحیح مسلم بن الحجاج، المملکه العربیه السعودیه، دار ابن عفان للنشر و التوزیع، 1416 ق.

شافعی، محمد بن ادریس، احکام القرآن، بی‌جا، بی‌تا.

شافعی، محمد بن ادریس ، کتاب الأم، بیروت، دارالفکر، 1403 ق.

صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

صادقی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات فرهنگی اسلامی، 1365.

صدر، محمد باقر، اقتصادنا، قم، مؤسسه بوستان کتاب، 1382.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1417 ق.

طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، قاهره، مکتبه ابن تیمیه، بی‌تا.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، 1406 ق.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات،1403 ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عامل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

طوسی، محمد بن حسن ، الخلاف، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1417 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، الفهرست، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1417 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1412 ق.

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، انتشارات مرتضوی، 1373.

فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1420 ق.

فضل الله، محمدحسین، من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعه و النشر، 1419 ق.

فیض کاشانی، ملأ محسن، تفسیر الصافی، تهران، مکتبه الصدر، 1416 ق.

قطب راوندی سعید الدین هبه الله، فقه القرآن، قم، مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی، 1405 ق.

قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق، 1412 ق.

کاشانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنایع فی ترتیب الشرایع، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، 1409 ق.

الکتاب المقدس (العهد القدیم)، بی‌جا، دارالکتاب المقدس، 1980 م.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، چ 3، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367.

کیاهراسی، علی بن محمد، آیات الاحکام، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405 ق.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی، بحارالانوار، تحقیق محمدباقر بهبودی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1403ق.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی ، مرآه العقول، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1404 ق.

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، تحقیق سید صادق شیرازی، تهران، انتشارات الاستقلال، 1409 ق.

محقق داماد، مصطفی، «حق استئسار در حقوق بین‌المللی اسلامی بر اساس کتاب و سیره نبوی»، مجموعه مقالات اسلام و حقوق بین الملل بشردوستانه، تهران، مرکز مطالعات تطبیقی اسلام و حقوق بشر دوستانه بین المللی با همکاری نشر میزان، 1392.

مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1416 ق.

معرفت، محمدهادی ، شبهات و ردود، قم، مؤسسه التمهید، 1423 ق.

مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، تهران، دارالکتاب الاسلامی، 1424 ق.

مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1373.

نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1416 ق.

نووی، یحیی بن شرف، المجموع فی شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.