ارزیابی و عدم قطعیت آسیب‌پذیری شهرها ناشی از زلزله با مدل FAHP (نمونه موردی: شهر سنندج)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 11، دوره 8، شماره 3 - شماره پیاپی 31، مهر 1398، صفحه 185-203   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v0i0.81921

نویسندگان

پیمان یاریان¹؛ محمدرضا کرمی^{* 2}

¹دانشگاه آزاد اسلام واحد ممقان، آذربایجان شرقی، ایران

²دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

زلزله یک تهدید جدی برای جوامع بشری محسوب می­شود. علاوه بر شرایط زمین ‌شناسی و نوع گسل، عوامل مختلف محیطی، کالبدی و اجتماعی در تشدید میزان آسیب ‌پذیری ناشی از آن تأثیر خواهند گذاشت. کشور ایران ازجمله زلزله ‌خیزترین کشورهای دنیا به‌حساب می‌آید و تاکنون تلفات زیاد مالی و جانی متوجه بسیاری از استان‌ها و شهرهای آن شده است. شهر سنندج نیز به‌عنوان مرکز استان کردستان در غرب کشور به دلیل وجود گسل ‌های مریوان - سیرجان، زاگرس، تراکم بالای جمعیت و... (عوامل طبیعی و انسانی) دارای شرایط نامساعدی است. به همین دلیل ارزیابی خطر ازجمله برنامه­ های مهم در مدیریت پیش از بحران به‌حساب می‌آید. در فرایند ارزیابی خطر، انتخاب فاکتورها و معیارهایی که بیشترین میزان تأثیر در تشدید یا کاهش آسیب رادارند امری مهم و تخصصی محسوب می­شود. هدف این پژوهش ارزیابی آسیب‌پذیری شهر سنندج در برابر زلزله است که با انتخاب 13 لایه از معیارهای طبیعی، کالبدی و اجتماعی و انتخاب اوزان لایه‌ها برمبنای پژوهش‌ های و منابع سابق با استفاده از نرم‌ افزارهای ArcGIS و IDRISI اقدام به ارزیابی نقشه خطر از طریق مدل FAHP گردید. با توجه به نتایج حاصل، مدل ترکیبی Fuzzy-AHP به‌عنوان مدل بهینه شناخته شد؛ و خروجی به‌صورت نقشه و درصد آسیب ‌پذیری هر طیف استخراج گردید. نتایج حاصل حاکی از آسیب‌پذیری بالا در مناطق 1 و 2 شهر سنندج ازجمله محلات قطارچیان، گلشن، بعثت، تازه‌آباد، جورآباد، تپه شیخ صادق و عباس‌آباد و در منطقه 3 کلکه جار، مبارک‌آباد، ویلاشهر و شهرک بهاران است که آسیب ‌پذیری در مناطق جنوبی شهر ناشی از شرایط محیطی و در مناطق شمالی بیشتر تحت تأثیر ویژگی ‌های کالبدی و اجتماعی است.

کلیدواژه‌ها

عدم قطعیت؛ ارزیابی خطر زلزله؛ منطق فازی- ای اچ پی (Fuzzy-AHP)؛ مدل‌ سازی؛ شهر سنندج

مراجع

ابراهیم‌زاده، عیسی؛ کاشفی، دیمن و حسینی، احمد؛ 1393. ارزیابی آسیب‌پذیری محله‌های شهری در برابر زلزله (نمونه موردی: شهر پیرانشهر). فصلنامه علمی – پژوهشی برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا). سال پنجم، شماره اول، پیاپی 16. بهار 1394. صفحات 1- 26.

احدنژاد روشتی، محسن؛ روستایی، شهریور و کاملی فر، محمدجواد؛1394. ارزیابی آسیب‌پذیری شبکه معابر شهری در برابر با رویکرد مدیریت بحران (مطالعه موردی: منطقه 1 شهر تبریز). فصلنامه علمی-پژوهشی اطلاعات جغرافیایی. دوره 24. شماره 95. پاییز 94.

انتظاری نجف‌آبادی، مژگان؛ یوسفی، فاطمه؛1392. ارزیابی تأثیر عوامل ژئومورفولوژی در توسعه شهرنشینی شهر سنندج. مجله علمی-پژوهشی برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا)، سال سوم. شماره چهارم، پیاپی 11. زمستان 1392. صفحات 77 – 94.

آبسالان، علی؛ کنگی، عباس؛ 1393. گزارش تحقیقاتی مجموعه دستاوردهای تحقیقاتی-کاربردی سامانه مدیریت بحران زلزله شهر هوشمند مشهد. سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری مشهد. شماره نشر 101.

بهزاد افشار، کتایون؛ اکبری، پرویز؛1396. ارزیابی متغیرهای کالبدی آسیب‌پذیری لرزه‌ای بناهای شهری با استفاده از مدل TOPSIS (مطالعه موردی: ناحیه منفصل شهری باباریز سنندج). فصلنامه علمی – پژوهشی مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی. دوره 12، شماره 4. پیاپی 41. زمستان 1396. صفحات 857 – 873.

پناهی کایوشه، محمدحسین؛ متشرعی، آرش؛1392. تحلیل زمین‌لرزه‌ای به روش قطعی در ناحیه سنندج استان کردستان، هفدهمین همایش انجمن زمین‌شناسی ایران. 7 تا 9 آبان. دانشگاه شهید بهشتی.

حبیبی، کیومرث؛ جوانمردی، کومار،1391. تحلیل ناپایداری بافت‌های شهری و پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری در برابر زلزله با استفاده از GIS&AHP. نمونه موردی: بخشی از هسته مرکزی شهر سنندج. نشریه معماری و شهرسازی آرمان‌شهر شماره 11. پاییز و زمستان 92.

خاکپور، براتعلی؛ حیاتی، سلمان؛ کاظمی بی‌نیاز، مهدی وربانی ابوالفضلی، غزاله؛1392. مقایسه تطبیقی-تحلیلی میزان آسیب‌پذیری بافت‌های شهری در برابر زلزله با استفاده از مدل‌های تحلیل سلسله مراتبی و فازی (نمونه موردی: شهر لامرد). فصلنامه آمایش محیط. شماره 22. صفحات 38-21.

خالق پناه، کمال؛ نیری، هادی؛ کرمی، محمدرضا و احمدی، خبات؛1394. پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهر سنندج ناشی از زلزله با استفاده از دو مدل تحلیل سلسله مراتبی و مدل تاپسیس. نشریه علمی پژوهشی جغرافیا و برنامه‌ریزی. سال 20. شماره 57. پاییز 1395 صفحات 294-277.

روستایی، شهریور؛ معبودی، محمدتقی؛ 1395. تحلیل فضایی آسیب‌پذیری اجتماعی مناطق شهری در مقابل زلزله با استفاده از مدل SVI (نمونه موردی: منطقه 2 شهرداری تبریز). فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی شهری، سال سوم. شماره 11. پاییز 1394. صفحات 105 – 126.

زمردیان، محمدجعفر؛1381. ژئومورفولوژی ایران. جلد اول. مشهد. انتشارات دانشگاه فردوسی.

شهابی، هیمن؛ قلیزاده، محمدحسین و نیری، هادی؛ 1389. پهنه‌بندی خطر زمین‌لرزه با روش تحلیل چند معیاره فضایی. جغرافیا و توسعه. شماره 21. صفحات 65-80.

شهین فر، حمید؛1393. پهنه‌بندی خطر زمین‌لغزش منطقه صوفیان با استفاده از مدل AHP. فصلنامه علمی-پژوهشی زمین‌شناسی محیط‌زیست. سال نهم، شماره 31. تابستان 1394.

شیعه، اسماعیل؛ حبیبی، کیومرث وترابی، کمال؛1389. بررسی آسیب‌پذیری شهرها در برابر زلزله با استفاده از روش سلسله مراتبی معکوس و GIS (مطالعه موردی: منطقه 6 تهران). چهارمین کنگره بین‌المللی جغرافیدانان جهان اسلام. صفحات 12 – 1.

شیعه، اسماعیل؛1385. کتاب مقدمه‌ای بر مبانی برنامه‌ریزی شهری. ناشر دانشگاه علم و صنعت ایران. تعداد صفحات 226.

علوی، سیدعلی؛ حسینی، سیدمصطفی؛ بهرامی، فریبا وعاشورلو، مهراب؛1394. ارزیابی میزان آسیب‌پذیری بافت‌های شهری با استفاده از ANP و GIS (مطالعه موردی: شهر سمیرم). فصلنامه علمی – پژوهشی اطلاعات جغرافیایی. دوره 25. شماره 100.

غلامی، یونس؛ حیاتی، سلمان؛ قنبری، محمد و اسماعیلی، آسیه؛1394. پیش‌بینی فضاهای آسیب‌پذیر شهر مشهد هنگام وقوع زلزله. پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری. دوره 3. شماره 1. بهار 1394. صفحات 67-55.

فرج زاده اصل، منوچهر؛ بصیرت، فروغ؛1385. پهنه‌بندی حساسیت تشکیلات زمین‌شناسی در مقابل زلزله منطقه شیراز. پژوهش‌های جغرافیایی. شماره 55. صفحات 59 – 72.

قبادی، محمدحسین. اصغری، ژیلا و گودرزی، ذبیح ا... ؛ 1390. بررسی پتانسیل لرزه‌خیزی شهرستان سنندج. پنجمین همایش ملّی زمین‌شناسی. دانشگاه پیام نور استان زنجان.

قنبری، ابوالفضل؛ سالکی، محمدعلی و قاسمی، معصومه؛1392. پهنه‌بندی میزان آسیب‌پذیری شهرها در برابر خطر زلزله (نمونه موردی: شهر تبریز). مجله جغرافیا و مخاطرات طبیعی. شماره 5. صفحات 21 – 35.

کرمی، محمدرضا؛ امیریان، سهراب؛1397. پهنه‌بندی آسیب‌پذیری شهری ناشی از زلزله با استفاده از مدل Fuzzy – AHP (مطالعه موردی: شهر تبریز). نشریه علمی – پژوهشی برنامه‌ریزی توسعه کالبدی. سال سوم، شماره 6. پیاپی 10. تابستان 1397. صفحات 124-110.

کریمی کردآبادی، مرتضی؛ نجفی، اسماعیل؛1394. ارزیابی خطر زلزله با استفاده از مدل ترکیبی FUZZY AHP در امنیت شهری (مطالعه موردی: منطقه یک کلان‌شهر تهران). مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری. سال ششم. شماره بیستم. بهار 1394. صفحات 17-34.

کوره‌پزان دزفولی، امین؛1387. اصول تئوری مجموعه‌های فازی و کاربردهای آن در مدل‌های مسائل مهندسی آب. جهاد دانشگاهی (دانشگاه صنعتی امیرکبیر). 13 مهر. 1387.

محمدی احمدیانی، جمال؛ صحرائیان، زهرا و خسروی، فرامرز؛1389. نقش عوامل مؤثر در آسیب‌پذیری کالبدی شهر جهرم در برابر زلزله. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. جلد 14. شماره 17. تابستان 1389. صفحات 121 – 143.

محمدی، علیرضا، جاوید مغوان، بهمن؛ 1395. سنجش میزان آسیب‌پذیری سکونتگاه‌های غیررسمی در برابر خطر وقوع زمین‌لرزه با استفاده از GIS. مورد پژوهش: محله زیر نهر تراب شهر پارس‌آباد. نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی. سال سوم. شماره 3، پاییز 1395. صفحات 64-41.

مرکز آمار ایران؛ 1395. سرشماری نفوس و مسکن شهر سنندج سال 1398.

معصوم زاده، سیدمحسن؛ تراب زاده، اقدس؛1383. رتبه‌بندی تولیدات صنعتی کشور. فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی. شماره 30. بهار 1393. 67 – 81.

ملکی، امجد؛1385. پهنه‌بندی زمین‌لرزه و اولویت‌بندی مساکن استان کردستان. پژوهش‌های جغرافیایی. شماره 59. صفحات 115-124.

ملکی، سعید؛ امانپور، سعید؛ صفایی پور، مسعود؛ پورموسوی، سیدنادر و مودت، الیاس؛ 1396. ارزیابی طیف تاب‌آوری کالبدی شهرها در برابر زلزله با استفاده از مدل‌های برنامه‌ریزی (نمونه موردی: شهر ایلام). نشریه علمی-پژوهشی برنامه‌ریزی توسعه کالبدی. سال دوم، شماره 1. پیاپی 5. بهار 1396.

مهدوی، داوود؛ هزاریان، الهام؛ 1396. ارزیابی آسیب‌پذیری کالبدی سکونتگاه‌های روستایی در برابر زلزله. مطالعه موردی روستاهای شهرستان یزد. نشریه علمی – پژوهشی برنامه‌ریزی توسعه کالبدی. سال دوم. شماره 4(سری جدید). پیاپی 8.زمستان 1396. صفحات27 -45.

مهدوى نژاد، محمدجواد، جوانرودى، کاوان؛1391. بررسى آسیب‌پذیری ناشى از زلزله در شبکه‌های ارتباطى تهران بزرگ مطالعه موردی: خیابان ولی‌عصر (عج) شمالى تا چهارراه پارک‌وی. فصلنامه مدیریت بحران. شماره اول.

نگارش، حسین؛1382. کاربرد ژئومورفولوژی در مکان گزینی شهرها و پیامدهای آن»، نشریه جغرافیا و توسعه. بهار و تابستان 1382. دوره 1. صفحات 133 – 150.

نگارش، حسین؛1384. زلزله، شهرها و گسل‌ها. فصلنامه پژوهش‌های جغرافیایی دوره 37. شماره 52. صفحات 93 – 110.

نیری، هادی؛ کرمی، محمدرضا؛ 1395. امکان‌سنجی آسیب‌پذیری شهر سنندج در برابر زلزله با استفاده از مدل متوسط وزنی مرتب‌شده (OWA). نشریه مطالعات نواحی شهری دانشگاه شهید باهنر کرمان. سال سوم. شماره 1. پیاپی 6. بهار 1395.

ولیزاده کامران، خلیل؛ 1380. پهنه‌بندی خطر زلزله در شهرستان تبریز با استفاده از سنجش‌ازدور و GIS. نشریه فضای جغرافیایی. شماره 4. صفحات 66 – 49.

Alexander, D., 1993. Natural Disaster. London.

Andisheh, K., 2007. Seismic Hazard Assessment of Sanandaj City of Iran Based on Psha”, 4th International Conference on Earthquake Geotechnical Engineering,June 25-28, 2007Paper No. 157.

Bosher, L., 2008. Hazards and the Built Environment:Attaining Built-in Resilience”, Taylor & Francis Routledge.

D. Smith,K.; N. Brune,J.; dePolo,D.; K. Savage,M.; Anooshehpoor,R.; F. Sheehan,A., 2001. The 1992 Little Skull Mountain Earthquake Sequence,Southern Nevada Test Site” Geologic and Geophysical Characterization Studies of Yucca Mountain, Nevada. https://doi: 10.1785/0120000089

Deng, H., 1999. Multicriteria analysis with fuzzy pairwise comparisons, International Journal of Approximate Reasoning 21:231–215. https://doi.org/10.1016/S0888-613X(99)00025-0

Ericson, Clifton.A., 2005. Hazard Analysis Techniques for System Safety. Published by John Wiley & Sons, Inc. https://doi:10.1002/0471739421

Gungor, Z., Serhadlioglu, G., Erhan Kesen, S., 2009. A fuzzy AHP approach to personnel selection problem,p.p 5-7, Applied Soft Computing, vol. 9, pp. 641-646, September 2009. http://doi: 10.1016/j.asoc.2008.09.003

han, F. T. & Kumar, N., 2007. Global supplier development considering risk factors using fuzzy extended AHP-based approach.Omega,35(4), 417-431. https:// doi.org/ 10.1016 /j.omega. 2005.08.004

Hofmann,A. Sarka Hoskova, M. and Talhofer,V., 2013. Usage of Fuzzy Spatial Theory for Modelling of Terrain Passability, Advances in Fuzzy Systems Volume 2013,Article ID 506406, 7 pages. https://doi.org/10.1155/2013/506406

Ian Lin, M., Duen Lee, Y., Neng Ho,T., 2011. Applying integrated DEA/AHP to evaluate the economic performance of local governments in China, European Journal of Operational Research 209 (2011) 129–140. https://doi.org/10.1016/j.ejor.2010.08.006

Kilincci, O. & Onal, S. A., 2011. Fuzzy AHP approach for supplier selection in a washing machine company.Expert systems with Applications,38(8), 9656-9664. https://doi.org/10.1016/j.eswa.2011.01.159

L. Saaty ,T., 1988. What is the analytic hierarchy process? Springer Berlin Heidelberg, pp. 109-121. http://dx.doi.org/10.1007/978-3-642-83555-1_5

Lan Davis, Pergamon Press,Oxford. Michigan University.

Lantada, N. Pujades, L. & Barbat, A., 2008. Vulnerability index and capacity spectrum based methods for urban seismic risk evaluation. A comparison, Nat Hazards 51. https://doi: 10.1007/s11069-007-9212-4

Lewis, J., 1981. Mitigation Preparedness Measures, In Disaster And The Small Dwelling, Ed. https://doi.org/10.1111/j.1467-7717.1979.tb00146.x

Li, F., Wang, R., Paulussen, J. & et al., 2005. Comprehensive concept planning of urban greening based on ecological principles: a case study in Beijing, china, J. Land scape and urban planning. 2005, 72. 325-336. https://doi: 10.1016/j.landurbplan.2004.04.002

M. T. Carvalho,L., S. Ribeiro,M., T. de Oliveira,L., C. A. Oliveira,T., N. Louzada,J., R. S. Scolforo,J., D. Oliveira,A., 2007.Weighted Overlay, Fuzzy Logic and Neural Networks for Estimating Vegetation Vulnerability within the Ecological Economical Zoning of Minas Gerais, Brazil,IX Brazilian Symposium on GeoInformatics, Campos do Jordão, Brazil, November 25-28, 2007, INPE, p. 171-182.

Özdağoğlu,A., Özdağoğlu, G., 2007. Comparison Of Ahp And Fuzzy Ahp For The Multi-Criteria Decision Making Processes With Linguistic Evaluations, İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Yıl: 6 Sayı:11Bahar2007/1 s. 65-85.

Pahlavani, P., Abbaspour, R.A., Zare Zadiny, A., 2015. A Different Web-Based Geocoding Service Using Fuzzy Techniques, The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences, Volume XL-1/W5, 2015 International Conference on Sensors & Models in Remote Sensing & Photogrammetry, 23–25 Nov 2015, Kish Island, Iran. https://doi: 10.5194/isprsarchives-XL-1-W5-571-2015

Rezaei, A.,Tahsili, S., 2018. Urban Vulnerability Assessment Using AHP”, Hindawi, Advances in Civil Engineering,Volume 2018, Article ID 2018601, 20 pages. https:// doi.org/ 10.1155 /2018/2018601

Sadeghiravesh, M.H., Zehtabian, Gh.R., Khosravi, H., 2014. Application of AHP and ELECTRE models for a ssessment of de-desertificationa lternatives, Received:20 July 2014; Received in revised form:8 September 2014; Accepted:21 September 2014, Desert-192(2014)141-153.

Stein, E. and Norita,A., 2009. Using the analytical hierarchy process (AHP) to construct a measure of the magnitude of consequent of moral intensity, Journal of Business Ethics,vol. 89, no. 3, pp. 391–407, 2009. https://doi: 10.1007/s10551-008-0006-8

WDI., 2004. Natural Disaster Hotspost: A Global Risk Analysis(the world Bank), WDI for some contrise.