ماهیت تعزیری ثلث مازاد بر دیه نفس و آثار آن در قانون تغلیظ دیه

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 6، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 121، شهریور 1399، صفحه 123-140   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v52i2.77075

نویسنده

محسن ملک افضلی اردکانی^*

استاد جامعه المصطفی العالمیه

چکیده

شرع مقدس اسلام به منظور صیانت از امنیت اجتماعی و اقتصادی و حفظ حرمت محل‌های امن و مقدس، برخی از زمان‌ها (ماه‌های ذی‌القعده، ذی‌الحجه، محرم و رجب) و مکان‌ها (حرم مکه و سایر مشاهد مشرفه با اختلاف در اقوال) را احترام و تقدسی خاص بخشیده و مجازات مرتکبان جنایت در این پهنه‌ها را افزون بر مجازات مقدر شرعی، تشدید یا تغلیظ می‌کند. اگر جرم انجام شده قتل باشد، مجازات آن بنابر روایتی صحیح از امام صادق (ع) «دیه کامل و ثلث» است. در طول تاریخ فقه اسلام، مستحق دریافت ثلث مازاد، همان مستحق دریافت اصل دیه دانسته شده است و این حکم بیانگر آن است که فقها برای این مقدار زاید، ماهیتی غیر از دیه قائل نبوده‌اند. اما فرضیه این مقاله آن است که ثلث مازاد بر دیه ماهیت «تعزیری» دارد. در سامان یافتن تحقیق حاضر از تحلیل نصوص و روش اجتهادی به ویژه تنقیح مناط و الغای خصوصیت استفاده شده است. اثبات این فرضیه آثار متعددی را در پی دارد که مهم‌ترین آن‌ها استحقاق دولت اسلامی بر دریافت ثلث مازاد بر دیه نفس به عنوان یکی از منابع مالی حکومت است. تغییر مواد مرتبط قانون مجازات اسلامی از دیگر آثار مورد انتظار این نظریه است.
 

کلیدواژه‌ها

تغلیظ دیه؛ ثلث دیه؛ قتل در ماههای حرام؛ قتل در حرم؛ تنقیح مناط؛ تعزیر

مراجع

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410 ق.

ابن بابویه، محمّد بن علی، من لا یحضره الفقیه، بیروت، دار الاضواء، ششم، 1405 ق.

ابن براج، عبد العزیز، المهذب (لابن البراج)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، اول، 1406 ق.

اردبیلی، عبد الکریم موسوی، فقه الحدود و التعزیرات، قم، مؤسسة النشر لجامعة المفید رحمه الله، دوم، 1427ق.

تبریزی، جواد بن علی، أسس الحدود و التعزیرات، قم، دفتر مؤلف، 1417 ق.

جمعی از نویسندگان، فرهنگ‌نامه اصول فقه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389.

حائری، ابوعلی، منتهی المقال فی معرفة الرجال، قم، موسسة آل البیت (ع)، 1416 ق.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت (ع) لأحیاء التراث، الطبعه الثانیه، 1414 ق.

حلی، مقداد بن عبد الله سیوری، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، انتشارات مرتضوی، 1425 ق.

خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، تهران، منشورات مکتبه الاعتماد، چهارم، 1403 ق.

خوئی، ابوالقاسم، مبانی تکمله المنهاج، تهران، مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی، چهارم، 1430 ق.

خوئی، ابوالقاسم ، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، بی‌جا، بی‌نا، 1413 ق.

راوندی، سعید بن عبدالله، فقه القرآن، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، دوم، 1405 ق.

روحانی قمّی، صادق حسینی، فقه الصادق علیه السلام، قم، دار الکتاب - مدرسه امام صادق علیه السلام، اول، 1412 ق.

سبزواری، عبد الأعلی، مهذّب الأحکام (للسبزواری)، مؤسسه المنار - دفتر حضرت آیة الله، چهارم، 1413 ق.

شهید اول، محمد بن مکی، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، اول، 1414 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، کتاب فروشی داوری، اول، 1410ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی ، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث العربی، هفتم، 1404 ق. بیروت،

صیمری، مفلح بن حسن (حسین)، غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت - لبنان، دار الهادی، اول، 1420ق.

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل (ط- الحدیثة)، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1418 ق.

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی ، ریاض المسائل (ط- القدیمة)، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، اول، بی‌تا.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، سوم، 1372.

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، اول، 1407ق.

طوسی، محمد بن حسن ، النهایة، بیروت، دار الکتب العربی، 1390 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، تهذیب الاحکام، لبنان، بیروت، دارالاضواء، 1406 ق.

طوسی، محمد بن علی بن حمزه، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، در یک جلد، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، اول، 1408 ق.

عاملی، جواد بن محمد حسینی، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة (ط - القدیمة)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1419 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة (ط- الحدیثة)، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، 1420 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف ، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة (ط- القدیمة)، مشهد، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، اول، بی‌تا.

عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، اول، 1380 ق.

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله/ کتاب الحدود، قم، مرکز فقه الائمه الاطهار، سوم، 1427 ق.

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، مرتضوی، اول، 1373.

فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، اول، 1416 ق.

قانون مجازات اسلامی مصوب 1392.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، سوم، 1363 ق.

کاظمی، فاضل، جواد بن سعد اسدی، مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

کشی، محمد بن عمرو، اختیار معرفة الرجال (رجال کشی)، مشهد، مرکز تحقیقات و مطالعات دانشکده الهیات دانشگاه مشهد، 1348.

کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چهارم، 1407 ق.

گلپایگانی، محمد رضا، الدر المنضود فی أحکام الحدود، قم، دار القرآن الکریم، اول، 1412 ق.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الطبع والنشر، اول، 1410 ق.

محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، دوم، 1408ق.

محقق حلّی، جعفر بن حسن ، نکت النهایة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412ق.

مفید، محمّد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413 ق.