شناسایی و رتبه‌ بندی مهم‌ترین عوامل بیابان‌ زایی در استان خراسان رضوی با استفاده از روش دلفی

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 12، دوره 8، شماره 3 - شماره پیاپی 31، مهر 1398، صفحه 205-225   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v0i0.84127

نویسندگان

فاطمه فیضی کوشکی¹؛ مرتضی اکبری^{* 1}؛ هادی معماریان²؛ محمود اعظمی راد³

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشگاه بیرجند

³اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی

چکیده

بیابان‌ زایی از مهم‌ترین عوامل تخریب سرزمین در نقاط مختلف جهان به ‌ویژه مناطق خشک به شمار می‌آید و شناخت عوامل اصلی این پدیده می‌تواند در مدیریت صحیح و مناسب اراضی بسیار مؤثر باشد. لذا این تحقیق باهدف شناسایی و رتبه ‌بندی شاخص‌ های مؤثر خطر بیابان ‌زایی در مناطق خشک شمال شرق ایران-استان خراسان رضوی و بر اساس روش دلفی، انجام شد. در این پژوهش ابتدا، بر اساس توزیع چندمرحله‌ای پرسش‌نامه (راند) در بین جامعه آماری که شامل؛ مدیران اجرایی، کارشناسان و متخصصان حوزه منابع طبیعی است، مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار در گسترش خطر بیابان ‌زایی استان خراسان رضوی شناسایی گردید. روایی و پایایی پرسش‌ نامه‌ها به ترتیب طبق نظر جامعه خبره و همچنین با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شد. تجزیه ‌وتحلیل آماری نتایج حاصل از پرسشنامه ‌ها و رتبه ‌بندی شاخص ‌ها در محیط نرم‌افزاری  Matlabو SPSS انجام گردید. سپس با بررسی روایی پرسشنامه ‌ها 30 پرسش اصلی انتخاب شد و نتایج پایایی نیز بیانگر ضریب آلفای کرونباخ معادل 823/0 می‌باشد که اعتبار و پایایی قابل قبول پرسش ‌نامه را تأیید نمود. نتایج حاصل از راند اوّل پرسش‌نامه‌ها نشان داد که معیارهایی همچون معیار اقلیم، آب، فعالیّت ‌های انسانی، معیار اجتماعی-اقتصادی، پوشش‌گیاهی، فعالیّت‌های کشاورزی، خاک و زمین‌شناسی و فرسایش  به ترتیب از مهم‌ترین عوامل توسعه بیابان‌زایی بوده‌اند. نتایج ارزیابی پرسشنامه ‌ها در راند دوّم، طبق روش دلفی و آزمون آماری فریدمن نیز نشان داد فعالیّت‌های انسانی با شاخص بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، معیار اقلیم با شاخص خشک‌سالی‌های مکرر، معیار آب با شاخص برداشت بیش‌ازحد از منابع آب زیرزمینی، معیار اجتماعی-اقتصادی با شاخص بهره ‌برداری شدید از جنگل‌ها و مراتع، معیار پوشش‌گیاهی با بهره‌ برداری بی‌رویه از پوشش‌گیاهی، معیار کشاورزی با شاخص الگوی غلط کشت و عدم رعایت تناوب زراعی، معیار خاک و زمین‌شناسی با شاخص فرسایش‌پذیری خاک در برابر عوامل فرساینده از مهم‌ترین معیارها و شاخص ‌های مؤثر در گسترش خطر بیابان ‌زایی استان خراسان رضوی در طی 30 سال گذشته بوده است.

کلیدواژه‌ها

شدت بیابان‌ زایی؛ تخریب سرزمین؛ شاخص؛ تجزیه ‌وتحلیل آماری؛ پرسش‌ نامه

مراجع

اکبری، مرتضی؛ 1395. ارائه سیستم پیش‌آگاهی خطر بیابان‌زایی (منطقه مورد مطالعه: مناطق نیمه بیابانی غرب استان گلستان)، رساله دکتری، دانشکده مرتع و آبخیزداری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان.

اکبری، مرتضی؛ کریمزاده، حمیدرضا؛ مدرس، رضا؛ چکشی، بهاره؛ 1386. ارزیابی و طبقه‌بندی بیابانزایی با فناوری سنجش‌ازدور و سیستم اطلاعات جغرافیایی (مطالعه موردی: منطقه خشک شمال اصفهان). فصلنامه علمی پژوهشی، تحقیقات مرتع و بیابان ایران. سال 14. شماره. 124-142.

اکبری، مرتضی؛ ضیائی، نوید، 1393. نقد و بررسی تعاریف بیابان و بیابان‌زایی در راستای ارائه تعریفی استاندارد، دومین همایش ملّی بیابان با رویکرد مدیریت مناطق خشک و بیابانی، دانشگاه سمنان.

انتظاری، منیر سادات؛ 1394. مدیریت استراتژیک و آینده‌پژوهی برای به‌سازی سازمان بر طبق روش دلفی، کنفرانس بین المللی پژوهشهای نوین در مدیریت، اقتصاد وحسابداری. استانبول. ترکیه.

زهتابیان، غلامرضا؛ خسروی، حسن؛ مسعودی، ریحانه؛ 1393. مدل‌های ارزیابی بیابان‌زایی (معیارها و شاخص‌ها). انتشارات دانشگاه تهران.

سیلاخوری، اسماعیل؛ اونق، مجید؛ سعدالدین، امیر؛ 1393. ارزیابی خطر و ریسک بیابان‌زایی منطقه سبزوار با استفاده از مدل MICD، دو فصلنامه پژوهشی مدیریت بحران. شماره 91. 89-99.

صبوری‌راد، سیما؛ نظری سامانی، علی‌اکبر؛ سپهر، عادل؛ 1391. تعیین مهم‌ترین شاخص‌های مؤثر در بیابان‌زایی بر پایه پارچوب مفهومی DPSIR و روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره (مطالعه موردی: منطقه میاندهی، استان خراسان رضوی). پژوهش‌های دانش زمین. سال 12. شماره 3. 83-94.

فیضی کوشکی، فاطمه؛ اکبری، مرتضی؛ معماریان، هادی؛ اعظمی‌راد، محمد؛ 1397. ارائه برنامه‌های راهبردی جهت مدیریت بحران بیابان‌زایی با استفاده از علم آینده‌پژوهی، مجله دانش پیشگیری و مدیریت بحران. سال 8. شماره 4. 401-415.

گزارش توسعه‌ی منابع طبیعی و آبخیزداری استان خراسان رضوی در افق 1404؛ 1395. اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی.

محمدبیگی، ابوالفضل؛ محمدصالحی، نرگس؛ علی گل، محمد؛ ۱۳۹۳. روایی و پایایی ابزارها و روش‌های مختلف اندازه‌گیری آنها در پژوهش‌های کاربردی در سلامت. سال 13. شماره 12. 1153-1170.

مقصودلوراد، رضا؛ صفری، حجت اله؛ عباس‌زاده، زهرا؛ 1393. بررسی روند تغییرات کیفی آب‌های زیرزمینی در دوره‌های خشک و ترسالی، مطالعه موردی: دشت گرگان، فصلنامه بین‌المللی پژوهشی-تحلیلی منابع آب و توسعه. سال 2. شماره 3. 162-171.

میرکتولی، جعفر؛، حسینی، علی؛ رضایی نیا،‌ حسین؛ نشاط، عبدالحمید؛ 1391. آشکارسازی تغییرات پوششی و کاربری اراضی با رویکرد به مجموعه‌های فازی (مطالعه موردی: شهر گرگان)، پژوهش‌های جغرافیایی انسانی. شماره 79. 33-54.

نصریان، آذین؛ اکبری، مرتضی؛ فریدحسینی، علی؛ نعمت الهی، احسان؛ سرور داوری، سرور؛ ۱۳۹۸. ارزیابی کمّی شاخص‌های شدّت بیابانزایی در اراضی کشاورزی دشت درگز، شمال استان خراسان رضوی، مدیریت بیابان. سال 7. شماره 13. ۱۴۹-۱۷۰.

هنردوست، فرهاد؛ اونق، مجید؛ شیخ بردی، واحد؛ 1390. ارزیابی وضعیّت فعلی بیابان‌زایی دشت صوفیکم-منگالی در شمال غربی استان گلستان، پژوهش‌های حفاظت آب‌وخاک. سال 18. شماره 3. 213-219.

AbbasiTeshnizi, F., & Nouri Emamzadehei, M.R., 2017. Assessment of ground water quality in Kaboudarahang Plain using factor and cluster analysis. Journal of Environment and Water Engineering, 3(3), 272–279.

Adler, M., & Ziglio, E., 1996. Gazing into the oracle: The Delphi method and its application to social policy and public health. London: Kingsley Publishers

Akbari, M., Jafari Shalamzari, M., Memarian, H., & Gholami, A., 2020. Monitoring desertification processes using ecological indicators and providing management programs in arid regions of Iran. Ecological Indicators, 111, 106011-16. https:// doi.org/ 10.1016/ j.ecolind.2019.106011.

Akbari, M., Neamatollahi, E., & Neamatollahi, P., 2019. Evaluating land suitability for spatial planning in arid regions of eastern Iran using fuzzy logic and multi-criteria analysis. Ecological Indicators, 98, 587-598. https:// doi.org/10.1016/j. ecolind. 2018.11.035.

Akbari, M., Ownegh, M., Asgari, H.R., Sadoddin, A., & Khosravi, H., 2016. Desertification risk assessment and management program. Global Journal of Environmental Science and Management, 2(4), 365 -380.

Bonett, D.G., & Wright, T.A., 2014. Cronbach's alpha reliability: Interval estimation, hypothesis testing, and sample size planning. Journal of Organizational Behavior, 36(1), https:// doi.org/ 10.1002/job.1960.

Dalkey, N., & Helmer, O., 1963. An experimental application of the Delphi method to the use of experts. Management Science, 9, 458- 467.

Danfeng, S., Dawson, R., & Baoguo, L., 2006. Agricultural causes of desertification risk in Minqin, China. Journal of Environmental Management, 79, 348–356.

Gomes, E., Banosa, A., Abrantes, P., Rocha, J., Bech, S., Kristensen, P., & Busck, A., 2019. Agricultural land fragmentation analysis in a peri-urban context: From the past into the future. Ecological Indicators, 97, 380-388.

Helms, C., Gardner, A., & McInnes, E., 2017. The use of advanced web-based survey design in Delphi research. Journal of Advanced Nursing, 73(12), 3168-3177. https:// doi.org/10.1111/jan.13381.

Jiang, L., Jiapaer, G., Bao, A., Kurban, A., Guo, H., Zheng, G., & De Maeyer, P., 2019. Monitoring the long-term desertification process and assessing the relative roles of its drivers in Central Asia. Ecological Indicators, 1, 95-208.

Khosravi, H., Zehtabian, G., Ahmadi, H., & Azarnivand, H., 2014. Hazard assessment of desertification as a result of soil and water recourse degradation in Kashan Region, Iran. Desert, 19, 45-55.

Krejcie, R.V., & Morgan, D.W., 1970. Determining Sample Size for Research Activities. Educational and Psychological Measurment, 30, 607-610. https:// doi.org/ 10.1177% 2F001316447003000308.

Olokeogun, O.S., Iyiola, K., & Iyiola, O.F., 2014. Application of remote sensing and GIS in land use/land cover mapping and change detection in Shasha forest reserve, Nigeria, The International Archives of the Photogrammetry. Remote Sensing and Spatial Information Sciences, XL-8, 613-616.

Pereira, D.G., Afonso, A., & Melo Medeiros, F., 2015. Overview of Friedman’s Test and Post-hoc Analysis. Communication in Statistics- Simulation and Computation, 44(10), 2636-2653. http://dx.doi.org/10.1080/03610918.2014.931971.

Rasmy, M., Gad, A., Abdelsalam, H., & Siwailam, M., 2010. A dynamic simulation model of desertification. Egyptian Journal of Remote Sensing and Space Sciences, 13, 101-111. https://doi.org/10.1016/j.ejrs.2010.03.001.

UNCED., 1992. Managing Fragile Ecosystems: Combating Desertification and Drought, Agenda 21–Chapter 12, United Nations Conference on Environment & Development Rio de Janerio, Brazil, 3 to 14 June. https:// sustainabledevelopment. un. org/ content/ documents/ Agenda21.pdf.

Veron, S.R., Paruelo, J.M., & Oesterheld, M., 2006. Assessing Desertification. Journal of Arid Environments, 66, 751-763. https:// doi.org/10.1016/j.jaridenv.2006.01.021