بررسی و تحلیل حماسه‌های «مضحک» و گونه های آن در زبان فارسی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 3، دوره 47، شماره 3 - شماره پیاپی 186، آبان 1393، صفحه 87-122   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v47i3.44865

نویسندگان

علی محمدی^{* 1}؛ فاطمه تسلیم جهرمی²

¹دانشگاه بوعلی سینا همدان

²بوعلی سینا همدان

چکیده

حماسۀ مضحک یکی از گونه های ادبی و نوعی تقلید مضحک و طنزآمیز است که در آن زبان و اسلوب فخیم حماسی برای توصیف عملی بی ارزش یا هدفی غیر متعالی به کار می رود. صفت مشخص حماسۀ مضحک، ناهم سازی میان موضوع و سبک یک اثر است که در آن موضوعی عوامانه با انشاء عالی و کلماتی فاخر خاص حماسه بازگو می شود. گاهی نیز برعکس، موضوعی برجسته با زبانی عامیانه اما در وزنی حماسی بیان می گردد که بنا به تعریف منتقدان غربی «بورلسک» نامیده می شود. چنین به نظر می رسد که آفرینش‌گران حماسه های مضحک فارسی، به تفاوت بین بورلسک و حماسۀ مضحک توجهی نداشته اند. در این مقاله پس از ارائۀ تعریف‌هایی برای حماسۀ مضحک، ویژگی هایی چون شخصیت های مضحک، تقلید تمسخرآمیز از شاهنامۀ فردوسی، توصیف و تصویرسازی مضحک، ناهم سازی میان موضوع و زبان، تمسخر عناصر حماسی مثل حوادث داستانی مضحک، نامه نگاری طنزآمیز، اغراق طنزآمیز و... تشریح می شود تا بدین ترتیب شباهت و نزدیکی حماسۀ مضحک به طنز و حماسه نشان داده شود. برای آن که جایگاه حماسۀ مضحک میان انواع طنز و حماسه دریافت شود، انواع حماسۀ مضحک از نظر قدمت، حجم، قالب، زبان و بیان، رواج و قدمت، به شیوهای توصیفی- تحلیلی معرفی می گردد. سپس با این یادآوری که ژرف ساخت اغلب حماسه های مضحک فارسی انتقادهای سیاسی- اجتماعی است، ابعاد گوناگون حماسۀ مضحک بررسی می شود.

کلیدواژه‌ها

طنز، مطایبه؛ نقیضه؛ حماسۀ مضحک؛ شاخصه‌ها

مراجع

اخوان ثالث، مهدی. (1371). از این اوستا. تهران: زمستان.

اخوان ثالث، مهدی (1374). نقیضه و نقیضه سازان. به کوشش ولی الله درودیان. تهران: زمستان.

اسلام پناه، محمدحسین. (بی تا). «ملخ نامه». فرهنگ ایران زمین. شماره 26. صص270-280.

انصاری، حسن (امرو هیچستانی). (1389). «بیژن نامه». هفته نامه اتحاد جنوب. بوشهر (شمارههای متعدد؛ 34 شماره متناوب).

انوشه، حسن. (1376). فرهنگ نامۀ ادبی فارسی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات.

بسحاق اطعمه، احمد بن حلاج. (1382). کلیات بسحق اطعمه. به کوشش منصور رستگار فسایی. تهران: میراث مکتوب.

بهار، محمد تقی. (1378). دیوان اشعار. تهران: سمیر.

بهزادی اندوهجردی، حسین. (1378). طنز و طنز پردازی در ایران. تهران: صدوق.

بیدج، موسی. (1380 الف). سمفونی پنجم جنوب. تهران: پالیزان.

بیدج، موسی (1380 ب). فراتر از میراث خون؛ مجموعه شعر انقلابی فلسطین. تهران: پالیزان.

جوادی، حسن. (1365). «تقلید مضحک و کنایۀ طنزآمیز». آینده. سال دوازدهم. شماره 1-3. (فروردین و اردیبهشت و خرداد). صص 25 - 27.

جوادی، حسن. (1384). تاریخ طنز در ادبیات فارسی. تهران: کاروان.

خالقی مطلق، جلال. (1386). حماسه، پدیده شناسی تطبیقی شعر پهلوانی. تهران: مرکز دایرۀ المعارف اسلامی-کانون فردوسی. چاپ اول.

خویی، اسماعیل. (1346). «حماسۀ مگس کش ها». جهان نو. شماره 11 و 12. ص 157.

دهخدا، علی اکبر. (1337). لغت نامه. زیر نظر دکتر محمد معین. تهران: دانشگاه تهران. سازمان لغت‌نامه.

رفیع، جلال. (1369). «ترافیک نامه». آینده. سال شانزدهم. شماره 9-12 (آذر تا اسفند). ص 840.

زاکانی، عبید. (1343). کلیات عبید زاکانی. به کوشش پرویز اتابکی. تهران: زوار.

شمیسا، سیروس. (1376). انواع ادبی. تهران: فردوس. چاپ پنجم.

صابر، میرزا علی اکبر. (1965م.). هوپ هوپ‌نامه. باکو: بی جا.

صفا، ذبیح الله. (1373). تاریخ ادبیات در ایران. جلد3 و 4. تهران: فردوس. چاپ دهم.

غفاری جاهد، مریم. (1387). «جلوه های طنزپردازی در ادبیات مشروطه». کتاب ماه ادبیات. مرداد. شماره 130. صص 47-54.

فلاح قهرودی، غلامعلی؛ صابری تبریزی، زهرا. (1389). «نقیضه و پارودی». پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه اصفهان). زمستان. شماره 8. صص 17- 32.

قاری، نظام الدین محمود. (1303ق.). دیوان البسه. استانبول: مطبعه دارالضیا.

قاسم زاده، حسن. (1372). «حماسۀ مضحک». کلمه. دورۀ هفتم و هشتم. صص80-83.

قرشی، سید عمادالدین. (1390). محبوب دیرآشنا (یادنامۀ ابوتراب جلی). تهران: سورۀ مهر.

متقی، حسین. (1389). «موش و گربه‌ها به روایت دست‌نویس‌های کهن». کتاب طنز «5». گردآوری سیدعبدالجواد موسوی. تهران: سورۀ مهر. ص74.

نفیسی، سعید. (1363). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی. تهران.

وِلِک، رنه؛ وارن، استین. (1373). نظریۀ ادبیات. ترجمۀ محمدضیاء موحد با همکاری پرویز مهاجر. تهران: علمی و فرهنگی.

Cuddon, J. A. (1993). A Dictionary of Literary Terms and Literary Theory. Oxford.

«نبرد رستم و جومونگ»، وبلاگ شعر نو، 26 اردیبهشت ماه 1388:

http://www.shereno.com/post-5758.html

«نبرد رستم و سهراب به روایت گردآفرید؛ نبرد رسی و سهی»، وبلاگ بوالفضول الشعرا (وبلاگ شخصی سعید سلیمان پور)، 27دی ماه 1385:

http://bolfozool.blogfa.com/post-59.aspx

«رزم رستم و ویروس»، وبلاگ انجمن طنز، سه شنبه پنجم دی 1385:

http://www.anjomanetanz.blogfa.com/post-185.aspx

«پهلوان سال 1390؛ غزلی تازه به بهانۀ ایام بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی»، وبلاگ شخصی محمدکاظم کاظمی، چهارشنبه ٢۸ اردیبهشت ۱۳٩٠: http://mkkazemi.persianblog.ir/post/680

«حمله رستم! اندر حکایت حمله رستم به هرموزگان! و گرفتار شدن او و سپاهیانش در آن بلاد و باقی قضایا...»، وبلاگ خالو راشد (وبلاگ شخصی راشد انصاری)، چهارشنبه 8 تیر ماه 1390:

http://khaloorashed.blogfa.com/post-107.aspx