امکان‌سنجی کاربست نظریه استعاره مفهومی در تحلیل مسائل اصول فقه

فقه و اصول

مقاله 7، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 121، شهریور 1399، صفحه 141-162   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v52i2.75502

نویسندگان

سعید نظری توکلی؛ مسعود جهاندوست دالنجان^*

دانشگاه تهران

چکیده

از نظر عالمان اصول فقه، احکام الهی نزد خداوند اموری ثابت و واقعی‌اند و احکام استنباط شده توسط فقیهان، ظاهری‌اند و در فرض ناسازگاری با آن احکام واقعی، تغییری در آن‌ها ایجاد نمی‌کنند. با این وجود، این پرسش مطرح است که چه عاملی سبب می‌شود تا فقها در موضوع‌های یکسان و با مراجعه به منابع مشابه، احکام متفاوتی استنباط کنند؟ هرچند بیشتر پاسخ‌ها به این پرسش ناظر به تأثیر زمان و مکان و تغییر موضوع‌های احکام است، اما به نظر می‌رسد یکی از اسباب اثرگذار در تغییر احکام شرعی، اختلاف در دستگاه «استعاره-نظریه» است. بر اساس دستاوردهای زبان‌شناسانِ شناخت‌گرای معاصر، فرآیند تفکر انسان، ماهیتی استعاری داشته، بیشتر استعاره‌های زبانی، معلول وجود استعاره‌ها در ساختار مفهومی ذهن انسان است. بر این اساس، تمامی مفاهیم انتزاعی به واسطه فرآیند تجسم سازی از یک امر شناخته‌شده و عینی، مفهومی می‌شوند. یافته‌های پژوهش حاضر که به روش تحلیلی – توصیفی و به استناد منابع کتابخانه‌ای انجام شده است، نشان می‌دهد اختلاف در احکام، ناشی از اختلاف در نظریه‌های اصولی است و اختلاف در نظریه‌های اصولی، برآمده از دگردیسی در استعاره‌های پشتیبان و درونی این نظریات است. برای نمونه، دو استعاره «عبد و مولا» و «قانون‌گذار و قانون پذیر» که در طول زمان و بر اساس مفهوم انتزاعی «تکلیف» - به عنوان مهم‌ترین و تأثیرگذارترین مفهوم انتزاعی موجود در اصول فقه - شکل گرفته‌اند، سبب ایجاد نظریه‌های مختلفی در این علم شده و به دنبال آن بر استنباط فقیه از منابع فقهی (کتاب و سنت) نیز اثرگذار بوده است.

کلیدواژه‌ها

استعاره؛ استعاره مفهومی؛ اصول فقه؛ تغییر احکام

مراجع

http://fazellankarani.com/persian/articles/3481

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ سوم، 1414 ق.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفاء المنطق، تحقیق و مقدمه عبدالرحمن بدوی، قم، منشورات مکتبة آیت الله العظمی المرعشی النجفی، بی‌چا، 1405 ق.

اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، بیروت، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، چاپ دوم، 1429 ق.

افراشی، آزیتا و حسامی، تورج، «تحلیل استعاره‌های مفهومی در یک طبقه‌بندی جدید با تکیه بر نمونه‌هایی از زبان‌های فارسی و اسپانیایی»، پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی، شماره 5، بهار و تابستان 1392، ص 141-165.

امامی، حسن، حقوق مدنی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ دهم، 1373.

انصاری، مرتضی بن محمدامین، فرائد الأصول، قم، مجمع الفکر الإسلامی، چاپ نهم، 1428 ق.

آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایة الأصول، تحقیق و تعلیق علی زارعی سبزواری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ ششم، 1430 ق.

آهنگری، احسان، خطابات قانونیه و بررسی آثار آن در فقه و اصول، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، 1394.

بیرشک، حسین، مبانی کلامی اصول فقه امامیه؛ مکتب شیخ مفید، تهران، دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، چاپ اول، 1396.

پارسا، احمد و حسین پناهی، فردین، «استعاره‌های ترکیبی، گونه‌ای نویافته از استعاره در سروده‌های خاقانی شروانی»، بوستان ادب، شماره 8، تابستان 1390، ص 25-50.

تقوی اشتهاردی، حسین، تنقیح الأصول، تقریرات اصول امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1418 ق.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، کتابخانه گنج دانش، چاپ اول، 1378.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح – تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ اول، 1410 ق.

حکیم، محسن، حقائق الأصول، قم، کتابفروشی بصیرتی، چاپ پنجم، 1408 ق.

خادم‌زاده، وحید و سعیدی مهر، محمد، «استعاره‌های مفهومی علیت در دیدگاه لیکاف»، دو فصلنامه فلسفی شناخت، شماره 1/71، پاییز و زمستان 1393، ص 7-33.

خالقی، امیرحسین و پورعزت، علی‌اصغر، «بررسی امکان رویکرد چندپارادایمی و فراپارادایمی در مطالعات میان‌رشته‌ای»، مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، شماره 4، پاییز 1390، ص 1-20.

خمینی، روح‌الله، أنوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ دوم، 1415 ق.

سبحانی، جعفر، تهذیب الأصول، تقریرات اصول امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1420 ق.

سکاکی، یوسف، مفتاح العلوم، به کوشش نعیم زرزور، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1403 ق.

صدر، محمدباقر، اقتصادنا، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1417 ق.

صدر، محمدباقر ، دروس فی علم الأصول، قم، مرکز الأبحاث و الدراسات التخصصیة للشهید الصدر، چاپ ششم، 1431 ق.

طبانه، بدوی، البیان العربی، بیروت، بی‌نا، بی‌چا، 1406 ق.

طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1416 ق.

طوسی، محمد بن حسن، العدة فی أصول الفقه، قم، محمدتقی علاقبندیان، چاپ اول، 1417 ق.

عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق اللغویة، قاهره، بی‌نا، بی‌چا، 1353 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، نهایة الوصول إلی علم الأصول، قم، مؤسسة الإمام الصادق علیه‌السلام، چاپ اول، 1425 ق.

علم الهدی، علی بن حسین، الذخیرة، به کوشش احمد حسینی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی‌چا، 1411ق.

عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، تهران، انتشارات پارمیس، چاپ اول، 1389.

فارابی، ابونصر، الحروف، تحقیق محسن مهدی، بیروت، دار المشرق، 1986 م.

فاضل لنکرانی، محمد جواد، زمان و مکان و علم فقه، 1390

فرزانه، بابک، «بیان» در دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1367.

فیرحی، داود، فقه و سیاست در ایران معاصر-فقه سیاسی و فقه مشروطه، تهران، نشر نی، چاپ اول، 1391.

قاضی عبدالجبار، ابن احمد، المحیط بالتکلیف، قاهره، الدار المصریة، بی‌چا، 1966 م.

کاظمی خراسانی، محمدعلی، فوائد الأصول، تقریرات اصول میرزای نائینی، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، 1376.

کدیور، محسن، نظریه‌های دولت در فقه شیعه، تهران، نشر نی، چاپ هفتم، 1387.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

گلفام، ارسلان و یوسفی راد، فاطمه، «زبان‌شناسی شناختی و استعاره»، تازه‌های علوم شناختی، سال چهارم، شماره 3، پاییز 1381، ص 227-251.

مددی، احمد، نظام قانونی ولائی در فقه و اصول، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا (نسخه الکترونیکی).

مرتضوی لنگرودی، محمدحسن، جواهر الأصول، تقریرات اصول امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1376.

مظفر، محمدرضا، أصول الفقه، تحقیق عباس علی زارعی سبزواری، قم، بوستان کتاب، چاپ پنجم، 1387.

معینی علمداری، جهانگیر، روش‌شناسی نظریات جدید در سیاست (اثبات گرایی و فرا اثبات گرایی)، تهران، دانشگاه تهران، 1385.

مفید، محمد بن محمد، أوائل المقالات، به کوشش زنجانی و واعظ چرندابی، تبریز، بی‌نا، 1437 ق.

مفید، محمد بن محمد، مختصر التذکرة بأصول الفقه، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق.

مؤمن قمی، محمد، تسدید الأصول، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، 1419 ق.

واعظ الحسینی، محمدسرور، مصباح الأصول، تقریرات اصول سید ابوالقاسم خویی، قم، مکتبة الداوری، چاپ اول، 1422 ق.

واعظی، احمد، درآمدی بر هرمنوتیک، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ پنجم، 1386.

ون دایک، تئون آدریانوس، مطالعاتی در تحلیل گفتمان: از دستور متن تا گفتمان کاوی انتقادی، ترجمه پیروز ایزدی و همکاران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1382.

هاشمی، زهره، «نظریه استعاره مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون»، ادب پژوهی، شماره 12، تابستان 1389، ص 119-140.

هاوکس، ترنس، استعاره، ترجمه فرزانه طاهری، تهران، نشر مرکز، چاپ سوم، 1380.

الهی خراسانی، علی، نظریه اعتبار قانونی در گذار از شخصیت گرایی، قم، پژوهشکده علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1395.

یحیایی ایله‌ای، احمد، «تحلیل گفتمان چیست»، تحقیقات روابط عمومی، شماره 60، اردیبهشت 1390، ص 58-64.

Aristotle, Poetics, translated by Joe Sachs, Newburyport, Focus Publishing, 2006.

Fairclough, N., Language and Power, London, Longman, 1989.

Lakoff, G. & Johnson, M., Metaphors We Live by, Chicago and London, The University of Chicago Press, 1980.

Lakoff, G., The Contemporary Theory of Metaphor, in Metaphor and Thought, edited by Andrew Ortony, Cambridge, Cambridge University Press, 1993.

Masreman, M., “The Nature of a Paradigm”, Criticism and the Growth of Knowledge, London, Cambridge University Press, 1970, pp. 59-90.

Ortony, A., Reynolds, R.E & Arter J.A. “Metaphor: Theoretical and empirical research”, Psychological Bulletin, 85, 1978, pp. 919-943.