مقایسۀ تطبیقی فرّه ایزدی در شاهنامه و مهابهاراتا

جستارهای نوین ادبی

مقاله 4، دوره 47، شماره 4 - شماره پیاپی 187، بهمن 1393، صفحه 59-82   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v47i4.33398

نویسندگان

وحید رویانی^* ؛ صفیه موسوی

دانشگاه گلستان

چکیده

داستان ها، شخصیت ها و نکات مشترک فراوان اخلاقی و اجتماعی در دو اثر شاهنامه و مهابهاراتا حکایت از آبشخور مشترک این دو اثر دارد و نشان می دهد اندیشه ها و مفاهیمی که شالودۀ اساطیر این دو اثر را شکل داده اند از دوران زندگی مشترک هندوایرانیان باقی مانده اند. فرّه ایزدی یکی از این مفاهیم مشترک است که در شاهنامه و مهابهاراتا نمود فراوانی دارد. نویسندگان این مقاله به دنبال پاسخ این پرسش اند که فرّ در این دو اثر چه تشابهات و تفاوت هایی دارد و نوع تفکر و نگرش دو ملّت بر نمود این مفهوم چه تأثیری نهاده است. در ادبیات هندو از جمله مهابهاراتا با یک نیروی واحد که دقیقاً معادل فرّه ایزدی باشد روبرو نیستیم، بلکه به نیروهای گوناگونی برمی خوریم که هر کدام با بخشی از نیروی فرّه در شاهنامه هماهنگی دارد و این نیروها هر کدام اصطلاح خاص خود را دارد، ولی به طور کلی نیروی فرّ در مهابهاراتا همچون شاهنامه در حوادث خارق العاده و به صورت اشیاء گوناگون نمود می یابد که یکی از برجسته ترین آن ها عصای شاهی است که به دنده معروف است. این نیرو علاوه بر این که از جان شاه محافظت می-کند به او توانایی افسون، پیشگویی و شجاعت در جنگ نیز می بخشد و عواملی همچون ناسپاسی در برابر خداوند، ظلم و ستم و کژی و نابخردی در مهابهاراتا همانند شاهنامه فرّ را از شاه دور می سازد. دربارۀ وجوه تفاوت این دو اثر نیز باید گفت چون شاهنامه در عصر خردگرایی و مدنیّت شکل گرفته و به نظم درآمده ولی مهابهاراتا در دوره ای سروده شده که جامعه به تفکر اساطیری نزدیک تر بوده است، نیروی فرّه در مهابهاراتا نمودی ملموس و عینی تر یافته و با طبیعت و شاه و اندام او پیوندی تنگاتنگ دارد ولی در شاهنامه نیرویی درونی است و به سمت عناصر مجرّد و غیر ملموس میل پیدا کرده است.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ مهابهاراتا؛ فرّه ایزدی؛ مقایسۀ تطبیقی

مراجع

آموزگار، ژاله؛ تفضّلی، احمد. (1387). اسطورۀ زندگی زردشت. تهران: چشمه. چاپ هشتم.

الیاده، میرچا. (1388). شمنیسم. محمدکاظم مهاجری. قم: ادیان. چاپ دوم.

ایونس، ورونیکا. (1371). اساطیر هند. ترجمۀ باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

بهار، مهرداد. (1384). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه. چاپ پنجم.

پاک رو، فاطمه. (1391). «نقد تطبیقی اسطورۀ آفرینش در شاهنامۀ فردوسی و مهابهاراتای هندی». ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. شماره 27. صص 39- 60.

پورداود، ابراهیم. (1377). یشت ها. جلد دوم. تهران: اساطیر. چاپ اول.

پیرنظر، ناهید. (1382). «مقایسۀ فرّه ایزدی با التفات الهی در ادبیات فرسیهود». ایران شناسی. دورۀ جدید. سال 15. صص 111- 124.

دارمستتر، م. ژ. (1354). «وجوه مشترک میان مهابهاراتا و شاهنامه». ترجمۀ جلال ستاری. هنر و مردم. شمارۀ 153. صص 17- 33.

راشد محصل، محمدرضا. (1368). «فرّ و فرّه در شاهنامه». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد. شمارۀ سوم و چهارم. صص 357- 386.

رضایی راد، محمد. (1389). مبانی اندیشۀ سیاسی در خرد مزدایی. تهران: طرح نو. چاپ دوم.

رضی، هاشم. (1379). حکمت خسروانی. تهران: بهجت. چاپ اول.

رضی، هاشم. (1381). دانشنامۀ ایران باستان. جلد دوم. تهران: سخن.

رویانی، وحید. (1390). «پیروزی و تخت و پیروزه». کاوش نامه. شمارۀ 22. صص 209- 229.

سازگار، نصرت الله. (1384). «مشروعیت حکومت از دیدگاه فردوسی». آینۀ میراث. سال 3. شمارۀ 2. صص 9-40.

شایگان، داریوش. (1375). ادیان و مکتبهای فلسفی هند. تهران: امیرکبیر. چاپ چهارم.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.

فرنبغ دادگی. (1380). بندهش. به کوشش مهرداد بهار. تهران: توس. چاپ دوم.

قائمی، فرزاد. (1390). «تحلیل انسان شناختی اسطورۀ فر و کارکردهای آن در شاهنامه و اساطیر». جستارهای ادبی. شماره 174. صص 113-148.

قریب، بدرالزمان. (1388). روایتی از تولد بودا. تهران: اسطوره. چاپ سوم.

گزیده های زادسپرم. (1366). به کوشش محمد تقی راشد محصل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

متینی، جلال. (1368). «در جستجوی تخت فریدون». ایران شناسی. سال اول. شماره چهارم. صص 747-760.

مجتبایی، فتح الله. (1353). شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان. تهران: انجمن فرهنگی ایران باستان.

مظفّری، نسرین. (1389). نقد تطبیقی جایگاه انسان در شاهنامه و مهابهاراتا. تهران: شلاک.

مهابهارات. (1380). ترجمه میرغیاث الدین علی قزوینی. به کوشش جلالی نائینی. تهران: طهوری. چاپ دوم.

هومباخ، هلموت. (1379). میترا در هندوستان و نزد مغان هندویی شده. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: پژوهنده.

یوسفی، ماشاءالله. (1387). «بازنمایی گفتار نظم الهیات اخلاقی زرتشت در بایسته های شاهی آرمانی ایران باستان». مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی. شمارۀ 2. صص 306-317.

Altekar, A. S. (2001). State and government in ancient India. Delhi: motilal banarsidass.

Eggling, J. (1990). The Satapata-Brahmana. edited by f. max Muller. New Delhi: Atlantic publishers.

Gonda, J. (1956). “ancient Indian kingship from the religion point of view”, Numen. vol 3. fasc 1. published by Brill. pp. 36- 71.

Jakata tales. (2009). edited by Ellen c. Babbitt. London: abela publishing.

Kane, P. V. (1941). History of Dharma’s Astra. Poona: Bhandarkar oriental research institute.

Keith, B. A. (1998). the religion and philosophy of the Veda and Upanishads. Delhi: motilalbanarsidass publishers.

Pollock, Sheldon. (1990). “the divine king in the Indian epic”. journal of the American oriental society. vol 104. no 3. pp. 505- 528.

Ramayana. (2005). retold by B. R. Kishore. New Delhi: diamond pocket books.

Singh, AmalDhari. (1977). Kālidāsa. Delhi: bharatiyavidyaprakashan publisher.

The laws of Manu. (1886). translated by G. buhler. oxford: Clarendon press.