کاوشی در حلّ نسبتِ تعارض‌نمایی قاعده «لاحرج» با اعمال حرجی اسلام؛ پاسخ‌ها و تحلیل‌ها

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 4، دوره 52، شماره 3 - شماره پیاپی 122، آذر 1399، صفحه 73-91   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v52i3.78480

نویسندگان

سید جعفر علوی گنابادی^{* 1}؛ علی‌اکبر حبیبی‌مهر²

¹استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی

²دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

قاعده نفی حرج یکی از کارآمدترین و مهمترین قواعد فقهی به لحاظ کاربرد در ابواب گوناگون فقه است. عمومیت این قاعده با احکام مشقت‌زا و حرجی که در دین وجود دارد؛ ناسازگار می‌نماید. از این‌رو نوشتار حاضر در پی پاسخ به این سؤال برآمد که چگونه می‌توان هم ادله احکام مشقت‌آمیز را پذیرفت و هم ملتزم به نفی احکام حرجی در دین شد؟ نتایج این نوشتار که به شیوه توصیفی-تحلیلی و روش کتابخانه‌ای تهیه شده است؛ نشان می‌دهد از مجموع پاسخ‌های مطرح شده به این شبهه، چهار رویکرد قابل ارائه است: نپذیرفتن وجود احکام حرجی در دین (اشکال صغروی)، نپذیرفتن شمول بدون تخصیص قاعده (اشکال کبروی)، تصرف در معنای «حرج» و نپرداختن به اصل شبهه. در میان همه پاسخ‌ها، نظریه «تخصیص قاعده نفی حرج»، پاسخی مناسب و بدون اشکال است. سایر جواب‌ها یا اساساً مخدوش است و یا نیازمند قرائن و شواهد مکمّل و از این رو نمی‌توان آن‌ها را به عنوان پاسخی مستقل، پذیرفت.

کلیدواژه‌ها

حرج؛ نفی حرج؛ قاعده لاحرج؛ تعارض با احکام حرجی

مراجع

ابن‌أبی‌جمهور، محمد بن زین الدین، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، تصحیح: مجتبی عراقی، قم، دار سید الشهداء للنشر، چاپ اول، 1405 ق.

اصفهانی، محمد حسین، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، قم، دار احیاء العلوم الاسلامیه، 1404 ق.

انصاری، مرتضی بن محمدامین، فرائد الاصول، تحقیق: عبدالله نورانی، قم، موسسه نشر اسلامی، بی‌تا.

ایروانی، باقر، دروس تمهیدیه فی القواعد الفقهیه، قم، دار الفقه، چاپ سوم، 1426 ق.

آشتیانی، محمد حسن، رسالة فی قاعدة نفی العسر و الحرج، تهران، کتابخانه آستان قدس رضوی، چاپ سنگی، 1374 ق.

بیات، محمد حسین، «قاعده نفی عسر و حرج با تکیه بر آیات و روایات»، سراج منیر، شماره 9، زمستان 1391.

حر عاملی، محمد بن حسن، الفصول المهمة فی اصول الائمة، قم، موسسه معارف اسلامی امام‌رضا، چاپ اول، 1376.

حر عاملی، محمد بن حسن ، وسائل الشیعة، تحقیق: شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

حسینی‌مراغی، میر عبدالفتاح، العناوین، قم، موسسه نشر اسلامی، 1417 ق.

حکیم، عبدالصاحب، منتفی الاصول، بی‌جا، الهادی، 1418 ق.

حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، تصحیح: مؤسسة آل‌البیت، قم، مؤسسة آل‌البیت، چاپ اول، 1413 ق.

داماد، محمد، المحاضرات، اصفهان، نشر مبارک، 1382.

روحانی، محمد، منتقی الاصول، قم، دفتر آیت الله سید محمد حسینی روحانی، چاپ اول، 1413 ق.

سیستانی، علی، قاعدة لاضرر و لاضرار، قم، مهر، 1414 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، قم، موسسه المعارف الاسلامیه، چاپ اول، 1413 ق.

صانعی، مهدی، «رفع حرج در شریعت اسلام»، مطالعات اسلامی، شماره 42 و 41، پاییز و زمستان 1377.

طباطبایی، محمد، مفاتیح الاصول، کتابخانه آستان قدس رضوی، چاپ سنگی، بی‌تا.

طباطبایی، مهدی، فوائد الاصول، کتابخانه آستان قدس رضوی، چاپ سنگی، بی‌تا.

طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، تحقیق: موسسة البعثة، قم، دار الثقافة، چاپ اول، 1414 ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، بی‌چا، 1409 ق.

طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق: حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

قمی، ابوالقاسم، القوانین الحکمة (قوانین الاصول)، مشهد، کتابخانه دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره ثبت 6981، چاپ سنگی، بی‌تا.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، قم، مدرسه امام علی‌بن‌ابی‌طالب، چاپ چهارم، 1416 ق.

موسوی ‌بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، قم، موسسه اسماعیلیان، بی‌تا.

موسوی، ابراهیم، «قاعده نفی عسر و حرج»، مجله حقوقی دادگستری، شماره 34، بهار 1380.

نراقی، احمد بن محمد مهدی، عوائد الایام، تحقیق: مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی، 1417 ق.

واعظ حسینی بهسودی، محمد سرور، مصباح الاصول، قم، انتشارات داوودی، 1409 ق.