ضرورت تحول اصل قانونی بودن جرائم و مجازات‌ها در خصوص جرائم مستحدث کیفری با تاملی بر اصول و قواعد فقهی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 5، دوره 52، شماره 3 - شماره پیاپی 122، آذر 1399، صفحه 93-112   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v52i3.77584

نویسندگان

رویا فنائی¹؛ سیدمهدی صالحی^{* 2}؛ رضا نیکخواه سرنقی³

¹دانشجوی دکتری فقه و حقوق اسلامی دانشگاه ارومیه

²دانشیار دانشگاه ارومیه

³استادیار دانشگاه ارومیه

چکیده

در مکاتب حقوقی امروز، اصل قانونی بودن جرم و مجازات و مدون بودن بودن فهرست جرائم و مجازات‌ها، بدون هیچ تردیدی دکترین علمای حقوق تلقی می‌شود. اما با افزایش تصاعدی کم و کیف بزهکاری‌های نوین و عدم جرم انگاری آن‌ها این پرسش مطرح می‌گردد که، آیا فقدان قانون جزایی مدون در خصوص چنین جرایمی مانع از اقدام قضایی و صدور حکم مقتضی خواهد بود؟ این مقاله با هدف بازنگری در مفهوم اصل قانونی بودن جرائم و مجازات‌ها در راستای اتخاذ تدابیر کیفری مناسب در قبال جرائم نوپیدا، با مداقه در ادله اصولی و فقهی و به روش توصیفی و تحلیل اسناد، نگاشته شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که ضرورت دارد قانونگذار در مقام جرم‌انگاری با قرائتی نوین از اصل مذکور، به جای تبیین «حصری مصادیق مجرمانه» ضمن تعریفی جامع و مانع از جرم با ارائة معیاری خاص برای تمییز جرائم، تشخیص مصادیق مجرمانه را بر عهده قاضی بگذارد. از آنجا که در مورد جرائم نوپیدا ولو در صورت نبود قانون جزایی، بنابر نظر فقها و اصولیان باید از حکم به جواز ارتکاب این امور مشتبه خودداری شود، انتظار می‌رود مقنن در صورت وقوع چنین جرائمی که منافع ملی را تضییع می‌کند، با برقراری یک مکانیسم نظارتی قضایی، استناد به 167 قانون اساسی را تنها در تجریم و کیفرگذاری درقالب تعزیرات تا زمان تصویب قانون، مورد پذیرش قرار دهد.

کلیدواژه‌ها

اصل قانونی بودن جرم و مجازات؛ جرائم مستحدث؛ اصل احتیاط؛ قاعدۀ لاضرر؛ قاعدۀ نفی اختلال نظام

مراجع

آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایة الأصول، قم، موسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، 1393.

 

آخوندی، محمود، آیین دادرسی کیفری، تهران، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1368

 

احسان پور، رضا، «ایدز و حقوق کیفری»، فصلنامه حقوق پزشکی وابسته به انجمن علمی حقوق پزشکی ایران، سال دوم، شماره پنجم 1385، 168-137.

 

اردبیلی، محمدعلی، حقوق جزای عمومی، تهران، نشرمیزان، چاپ بیست و نهم، 1392.

 

اکبری، عباسعلی و مالمیر، محمود، «جایگاه اماره مجرمیت در حقوق کیفری ایران و اسناد بین المللی»، فصلنامه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بناب، سال دهم، شماره دوم، 1396، 36-11.

 

اکرمی، روح الله، «صلاحیت قضایی کیفرگذاریِ مبتنی بر منابع اسلامی در پرتو اصول قانون اساسی و قوانین عادی»، فصلنامه دانش حقوق عمومی، پژوهشکده شورای نگهبان، سال چهارم، شماره یازدهم، 1394، 46-25.

انصاری، مرتضی بن محمدامین، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول، 1419 ق.

 

باقی زاده، محمدجواد و عبدالله امیدی فر، «ضرورت حفظ نظام و منع اختلال در آن در فقه امامیه»، فصلنامه شیعه شناسی موسسه شیعه شناسی، سال دوازدهم، شماره چهل و هفتم،1393، 200-170.

 

بهادلی، احمدکاظم، مفتاح الوصول إلی علم الاصول، بیروت، دارالمورخ العربی، چاپ اول، 1423 ق.

 

تهانوی، محمد علی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون، چاپ اول، 1996 م.

 

حاج عاملی، محمد حسین، ارشاد العقول إلی مباحث الأصول، محاضر جعفر سبحانی تبریزی، قم، موسسه امام صادق (ع)، 1424 ق.

 

حاجی ده آبادی، احمد، «حاکمیت یا عدم حاکمیت اصل 167 ق.ا. در امور کیفری با نگاهی به قانون مجازات اسلامی 1392»، فصلنامه پژوهشهای فقهی دانشگاه تهران، دوره دوازدهم، شماره دوم، 1395، 288- 257.

 

حبیب زاده، محمدجعفر، «مجازات عمل حرام و تعارض آن با قانون‌مداری در قانون اساسی ایران»، نشریه حقوق اساسی تهران، سال دوم، شماره 3، 1383، 24-9

 

حسینی، محمد، سیاست جنایی در اسلام و در جمهوری اسلامی ایران، تهران، سمت ، 1383.

 

حکیم، محمد تقی، اصول العامه للفقه المقارن، چاپ دوم، قم، موسسه آل البیت (ع) 1979 م

 

حلی، حسین، اصول الفقه، مکتبه الفقه و الاصول المختصه، قم، 1309 ق.

 

خلیل الهی، موسی، جایگاه قاعده لاضرر در حقوق کیفری اسلام، پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد رشته حقوق جزا و جرم شناسی دانشگاه تهران، مهر 1389.

 

خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم، موسسه اسماعیلیان، 1405 ق.

 

خوئی، ابوالقاسم، اجود التقریرات، قم، کتابفروشی مصطفوی، بی‌تا.

 

خوئی، ابوالقاسم ، مصباح الاصول، قم، مکتبه داوری، 1412 ق.

 

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، دارالقلم، 1416 ق. رهبرپور، محمدرضا، «مبانی فقهی ممنوعیت و جرم انگاری در قلمروی اخلاق زیستی»، فصلنامه حقوق اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، سال یازدهم، شماره 42،1393، صص 140-119.

 

زرقاء، احمد بن محمد، شرح القواعد الفقهیه، مصحح: مصطفی الزرقاء، دمشق، دارالقلم، 1989 م.

 

سبحانی، جعفر، الوسیط فی اصول الفقه، قم، موسسه الإمام الصادق (ع)، 1388.

 

شامبیاتی، هوشنگ، حقوق جزای عمومی، تهران، انتشارات مجد، 1392.

 

شکری، حبیب، ماهیت فقهی-حقوقی جرم در نظام اسلامی، پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی، دانشگاه امام صادق، شهریور 1378.

 

شمس الدین، محمدمهدی، نظام الحکم و الاداره فی الاسلام، قم، دارالثقافه للطباعه و النشر، 1412 ق

 

شمس ناتری، محمدابراهیم، «جرائم سازمان یافته»، فصلنامه فقه و حقوق پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، سال اول، 1383، 130-109

 

شهید اول، محمد بن مکی، القواعد والفوائد، قم، کتابفروشی مفید، بی‌تا.

 

صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر، معجم فقه الجواهر، ط الثانیه، قم، نشرالغدیر، 1422 ق.

 

صانعی، پرویز، حقوق جزای عمومی، چاپ پنجم، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1372.

 

صدر، محمدباقر، علم اصول، ترجمه: نصرالله حکمت، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر، 1364.

 

طوسی، محمدبن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، المکتبة الامامیه لاحیاء الآثار الجعفریه، 1387 ق.

 

عراقی، آقاضیاءالدین، مقالات الاصول، قم، مجمع الفکرالاسلامی، چاپ اول، 1420 ق

 

عوده، عبدالقادر، حقوق جنایی اسلام براساس مذاهب پنجگانه و مقایسة آن با حقوق عرفی، ترجمة اکبرغفوری، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول، 1373

 

فیروز آبادی، محمدبن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دارالعلم، بی‌تا.

 

فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1378.

 

فیض، علیرضا ، مقارنه و تطبیق در حقوق جزای عمومی اسلام، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ ارشاداسلامی، چاپ ششم، 1381.

 

کاتوزیان، ناصر، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1384.

 

کلانتری خلیل آباد، عباس، متولی زاده، نفیسه، گلستان رو، صدیقه، «احتیاط در دماء و کاربرد آن در حقوق کیفری»، نشریه حقوق اسلامی پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، سال سیزدهم، شماره 51، 1395، 159-129.

 

گرجی، ابوالقاسم، مقالات حقوقی، تهران، موسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1372.

 

گلپایگانی، محمدرضا، القضا و الشهادات، قم، مرکز الحقائق الاسلامیه، 1432 ق.

 

گلپایگانی، محمدرضا، مجمع المسائل، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ اول، 1417 ق.

 

الماسی، نجادعلی و علیزاده، عبدالرضا و کریم پور، صالح «نظم عمومی در رویکرد حقوقی، فقهی وجامعه شناختی»، مجله پژوهش‌های فقهی دانشگاه تهران، دوره دوازدهم، شماره اول، 1395،36-1 .

 

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه بخش جزایی، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1383. محمدزاده وادقانی، علیرضا، «اصل احتیاط در حقوق علوم کشاورزی و محیط زیست»، فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی دانشگاه تهران، دورة چهل وپنجم، شماره سوم، 1394، 486-471.

 

مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول ومعظم ابحاثها، قم، دفتر نشر الهادی، 1374.

 

مصطفوی، محمد کاظم، القواعد الفقهیه، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، 1384.

 

مظفر، محمد رضا، اصول فقه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، بی‌تا.

 

مکارم شیرازی، ناصر، انوار الاصول، قم، مدرسه الامام علی بن ابیطالب (ع)، چاپ دوم، 1428 ق.

 

منتظری، حسینعلی، نهایةالأصول (تقریر بحث سید حسین طباطبایی بروجردی)، قم، قدس، 1415 ق.

 

موسوی بجنوردی، حسن، القواعدالفقهیه، قم، نشرالهادی، 1419 ق.

 

میرمحمد صادقی، حسین، جرائم علیه اموال و مالکیت، تهران، نشر میزان، 1395.

 

میلانی، علیرضا، نگرشی بر اصل قانونی بودن جرائم ومجازات‌ها، تهران، نشرمیزان، 1386.

 

نجفی ابرندآبادی، علی حسین، حقوق کیفری در آغاز هزاره سوم، دیباچه‌ای بر مفاهیم بنیادین حقوق کیفری جورج پی فلچر، ترجمه سیدمهدی سیدزاده ثانی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1384.

 

نوربها، رضا، زمینه حقوق جزای عمومی، تهران، کتابخانه گنج دانش، چاپ نهم، 1383.

 

یوسفی، محمد حسین، اصول الشیعة لإستنباط احکام الشریعة، قم، مرکز فقه الائمه الاطهار (ع)، 1430ق.