حکم فقهی تلفیق فتوی در مذاهب اربعه اهل سنّت

فقه و اصول

مقاله 3، دوره 52، شماره 3 - شماره پیاپی 122، آذر 1399، صفحه 51-72   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v52i3.75902

نویسندگان

عبدالوهاب سلیمی پور^{* 1}؛ محمد عادل ضیائی²؛ ناصر مریوانی³

¹دانش آموخته دکتری فقه شافعی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات تهران

²دانشیار دانشگاه تهران

³استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات تهران

چکیده

تلفیق آن است که فرد با انتخاب آرای مذاهب مختلف در باره یک مسأله به گونه‌ای عمل کند که عمل او مطابق با رأی هیچکدام از مذاهب، صحیح نباشد. فقها درباره حکم تلفیق به سه دسته تقسیم شده‌اند، گروهی با استناد به اجماع، سدّ ذریعه، و عدم وجود سابقه در صدر اسلام به طور مطلق قائل به عدم جواز آن شده‌اند؛ در مقابل، گروهی دیگر به جواز مطلق آن قائل شده‌اند. این گروه برای صحت قول خود به آیات و روایات دال بر رفع حرج و تکلیف، عمل صحابه، جواز تقلید عامی از مجتهد و برخی از قواعد فقهی استناد جسته‌اند. دسته سوم تلفیق را با شروط و ضوابطی چون عدم مخالفت با اجماع، منجر نشدن به تتبع رخص، عدم مخالفت با قواعد شرع و اهداف شارع جایز دانسته‌اند. با مقایسه دیدگاه‌های سه گانه فوق و ادلّه آن‌ها می‌توان گفت که دیدگاه سوم راجح به نظر می‌رسد؛ از آن رو که اولاً با منع مطلق تلفیق، اسباب عُسر و حرج را برای مکلّفان فراهم نکرده و با روح تیسیر و آسان‌گیری شریعت نیز هماهنگی دارد و از سوی دیگر با قرار دادن شروط و ضوابطی از اشکالاتی که در نظریه جواز مطلق تلفیق وجود دارد جلوگیری کرده است.

کلیدواژه‌ها

تلفیق؛ فتوی؛ تتبع رخص؛ تقلید؛ مذاهب اربعه اهل سنّت

مراجع

آلبانی، محمد سعید، عمدة التحقیق فی التقلید والتلفیق، دمشق، دار القادری، 1418 ق.

آمدی، علی‌بن محمد، الاحکام فی اصول الاحکام، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1404 ق.

ابن امیر الحاج، محمد بن محمد، التقریر والتحبیر، بیروت، دار الفکر، 1996 م.

ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، بی‌تا.

ابن بدران، عبدالقادر، العقود الیاقوتیة جید الأسئلة الکویتیة، کویت، مکتبه السداوی، 1413 ق.

ابن حجر هیتمی، احمدبن محمد، تحفة المحتاج الی شرح المنهاج، بیروت، داراحیاء تراث العربی، بی‌تا.

ابن حجر هیتمی، احمدبن محمد ، الفتاوی الفقهیة الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.

ابن حزم، علی بن احمد، مراتب الاجماع فی العبادات والمعاملات والاعتقادات، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419 ق.

ابن شهید ثانی، حسن بن زین الدین، معالم الاصول، تهران، 1378 ق.

ابن صلاح شهرروزی، عثمان بن عبدالرحمن، ادب المفتی والمستفتی، عالم الکتاب، 1407 ق.

ابن عابدین، محمدامین بن عمر، حاشیه ردّالمحتار علی الدرالمختار، بیروت، دارالفکر، 1399 ق.

ابن عابدین، محمدامین بن عمر ، ردّالمحتار علی الدرالمختار، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1994 م.

ابن عبدالسلام، عزالدین، قواعدالاحکام فی مصالح الانام، قاهره، مکتبة الکلیات الازهریه، 1411 ق.

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، بیروت، دارالجیل، 1392 ق.

ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، جلد 4، ریاض، دار عالم الکتب، 1406 ق.

ابن قیم جوزی، محمد بن ابی بکر بن ایوب، اعلام الموقعین، ریاض، دار ابن الجوزی، 1423 ق.

ابن ملاّ فرّوخ، محمد بن عبدالعظیم، القول السدید فی بعض مسائل الاجتهاد و التقلید، کویت، دارالدعوه، 1988 م.

ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414 ق.

ابن نجار، محمد بن احمد، شرح الکوکب المنیر، قاهره، مکتبه عبیکان، 1418 ق.

ابن نجیم، زین الدین، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ ق.

ابن همام، محمدبن عبدالواحد، شرح فتح القدیر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424 ق.

اسنوی، جمال الدین، زوائد الأصول علی منهاج الوصول، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیه، 1993 م.

افسری، سالم، قواعد فقه مذهب شافعی، تهران، سمت، 1392.

امیر پادشاه، محمد امین بن محمود، تیسیر التحریر علی کتاب التحریر، بیروت، دارالفکر، 1417 ق.

امین عاملی، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، 1403 ق.

باجوری، ابراهیم بن محمدبن احمد، شرح جوهره التوحید، حماه، مکتبة الغزالی، 1972 م.

باجی، سلیمان بن خلف، احکام الفصول، بیروت، دارالغرب، ۱۴۰۷ ق.

بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع المسند الصحیح المختصر، بیروت، دار طوق النجاه، 1422 ق.

بدران، ابوالعینین بدران، تاریخ الفقه الاسلامی، بیروت، دارالنهضة العربیه، بی‌تا.

بن حمید، صالح بن عبدالله، رفع الحرج فی الشریعة الاسلامیة، بی‌جا، دار الاستقامة، بی‌تا.

تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح التلویح علی التوضیح لمتن التنقیح، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416 ق.

توانا، محمد موسى، الاجتهاد و مدى حاجتنا إلیه، مصر، دارالکتب الحدیثه، 1972 م.

جصاص، ابوبکر بن علی، احکام القرآن، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه، بیروت، دارالعلم للملایین، 1990 ق.

جوینی، عبدالملک بن عبدالله، البرهان فی اصول الفقه، جامعه قطر، 1399 ق.

حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه الاسلامیه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1376 ق.

حفناوی، محمد ابراهیم، تبصیرالنجباء بحقیقه الاجتهاد و التقلید و التلفیق و الافتاء، قاهره، دارالحدیث، 1415ق.

حکیم، محمد تقی، الاصول العامه فی الفقه المقارن، تهران، مجمع تقریب مذاهب، بی‌تا.

حلوانی، احمد بن اسماعیل، الوسم فی الوشم، ریاض، مطبعه نرجس، ۱۴۲۶ ق.

حِلّی، جعفر بن حسن، المختصر النافع، قم، مؤسسه مطبوعات دینی، بی‌تا.

حِلّی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، موسسه نشراسلامی، 1413 ق.

خرشی، محمد بن عبدالله، شرح مختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

خمینی، روح الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1422 ق.

خِن، مصطفی و همکاران، الفقه المنهجی علی المذهب الشافعی، تهران، نشر احسان، 1418 ق.

خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تهران، مکتبه صدوق، 1389ق.

دسوقی، محمد بن احمد بن عرفه، حاشیه علی الشرح الکبیر للدردیر، بیروت، دارالفکر، 1419 ق.

دمیاطی، سیدبکری، اعانه الطالبین علی حلّ الفاظ فتح المعین، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.

رازی نجفی، محمد تقی، هدایة المسترشدین، قم، موسسه نشر اسلامی، 1429 ق.

رحیبانی، مصطفی السیوطی، مطالب اولی النهی، بیروت، المکتب الاسلامی، 1961 م.

رملی، احمد بن احمد، فتاوی الرملی، بیروت، مکتبه الاسلامیه، بی‌تا.

زحیلی، وهبة مصطفی، الرخص الشرعیة احکامها و ضوابطها، دمشق، دارالخیر، 1413 ق.

زحیلی، وهبة مصطفی ، اصول الفقه الاسلامی، دمشق، دارالفکر، 1418 ق.

زحیلی، وهبة مصطفی ، الفقه الاسلامی وادلته، دمشق، دار الفکر، 1996 م.

زرقانی، عبدالباقی بن یوسف، شرح زرقانی علی مختصر سیدی خلیل، بیروت، ۱۳۰۷ ق.

زرکشی، محمدبن بهادر، البحرالمحیط فی اصول الفقه، کویت، دار الصفوه، 1413 ق.

زکریا الانصاری، ابو یحیی، غایه الوصول شرح لب الاصول، سنندج، نشر علوم القرآن، 1413 ق.

زمخشری، محمودبن عمر، اساس البلاغه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419 ق.

زیدان، عبدالکریم، الوجیز فی اصول الفقه، تهران، نشر احسان، 1427 ق.

سالم، جابرعبدالهادی، التلفیق الفقهی بین الرفض والقبول، اسکندریه، دارالجامعة الجدیدة، 2005 م.

سبکی، عبدالوهاب بن علی، الاشباه و النظائر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411 ق.

سبکی، عبدالوهاب بن علی ، جمع الجوامع، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424 ق.

سعیدی، عبد الله بن محمد، التلفیق و حکمه فی الفقه الإسلامی، ریاض، دانشگاه ملک سعود، بی‌تا.

سعیدی، یحیی، مراعاة الخلاف فی المذهب المالکی، ریاض، مکتبة الرشد، 1424 ق.

سفّارینی، محمد بن احمد بن سالم، التحقیق فی بطلان التلفیق، ریاض، دار الصمیعی، 1418 ق.

سهالوی الکنوی، محمد بن نظام الدین، فواتح الرحموت، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1423 ق.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الاشباه و النظایر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1990 م.

شاطبی، ابراهیم بن موسی، الاعتصام، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411 ق.

شاطبی، ابراهیم بن موسی ، الموافقات فی اصول الشریعه، سعودی، دار بن عفان، 1417 ق.

شافعی، محمد بن ادریس، الام، لبنان، دارالمعرفه، چاپ دوم، 1973 م.

شربینی الخطیب، محمد بن محمد، مغنی المحتاج، بیروت، داراحیاء التراث الاسلامی، بی‌تا.

شفشاونی، عبدالقادر بن عبدالکریم، سعد الشموس والأقمار، مصر، مطبعة المصریه، ۱۳۰۴ ق.

شمس الائمه سرخسی، محمدبن احمد، المبسوط، بیروت، دارالفکر، 1421 ق.

شنقیطی، باب بن شیخ، ارشاد المقلدین عند اختلاف المجتهدین، بیروت، دار ابن حزم، 1418 ق.

شنقیطی، محمد امین بن مختار، شرح مراقی السعود المسمی نثرالورود، مکه مکرمه، دار عالم الفوائد، 1426 ق.

شوکانی، محمد بن علی، ارشاد الفحول، بیروت، دار الکتاب العربی، 1419 ق.

شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، قم، منشورات مکتبه المفید، بی‌تا.

شهید اول، محمد بن مکی ، اللمعة الدمشقیه، قم، دارالفکر، 1411 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، نهایه المرام، قم، مؤسسه نشر الاسلامی، 1420 ق.

شیرازی، ابراهیم بن علی، اللمع فی اصول الفقه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424 ق.

صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران، مکتبه الاسلامیه، 1404 ق.

طباطبایی قمی، تقی، الانوار البهیة فی القواعد الفقهیه، قم، نشر محلاتی، 1378.

طباطبایی، علی بن محمد، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، بیروت، دارالهادی، 1412ق.

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، مؤسسه نشر الاسلامی، 1417 ق.

عتیبی، غازی بن مرشد بن خلف، التلفیق بین المذاهب الفقهیه، سعودی، دانشگاه ام القری، بی‌تا.

عدوی، علی صعیدی، حاشیة العدوی علی شرح کفایة الطالب الربانی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

عطار، حسن، حاشیه العطار علی شرح المحلی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2011 م.

علم‌الهدی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، مطبعه خیام، 1405 ق.

علوی شنقیطی، عبداله بن ابراهیم، نشرالبنود، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1409 ق.

غزالی، محمد بن محمد، المستصفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1993 م.

غنیمی المیدانی، عبدالغنی، اللباب فی شرح الکتاب، بیروت، دارالمعرفه، 1418 ق.

فاضل آبی، حسن بن ابی‌طالب، کشف الرموز، قم، موسسه نشر اسلامی، بی‌تا.

فخررازی، محمد بن عمر، المحصول فی علم اصول الفقه، بیروت، موسسة الرساله، بی‌تا.

فیروزآبادی، محمدبن یعقوب، قاموس المحیط، بیروت، موسسة الرساله، 1998 م.

قاسمی، محمد جمال الدین، الفتوی فی الاسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1986 م.

قرافی، احمدبن ادریس، نفائس الاصول، مکه مکرمه، مکتبه نزار الباز، 1995 م.

قلیوبی، احمد بن سلامه و عمیره، احمد برلسی، حاشیه قلیوبی و عمیره، مصر، مکتبة البابی، 1956 م.

کاسانی، ابوبکربن سعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1417 ق.

ماوردی، علی بن محمد، الحاوی فی فقه الشافعی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414 ق.

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه، تهران، انتشارات سمت، 1374.

مرتضی زبیدى، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهرالقاموس، مطبعة الکویت، 1385 ق.

مرتضی، احمد بن یحیی، شرح الازهار، صنعاء، موسسه امام زید بن علی، بی‌تا.

مرغینانی، علی بن ابی بکر، الهدایه شرح بدایه المبتدی، بیروت، مکتبه الاسلامیه، بی‌تا.

مطیعی، محمد بخیت، التلفیق فی العباده، قاهره، دار الافتاء، 1919 م.

مطیعی، محمد بخیت ، سلم الوصول لشرح نهایة السول، قاهره، دار الفاروق، 2011 م.

معلمی، عبدالرحمن، التنکیل بما فی تأنیب الکوثری من الاباطیل، ریاض، مکتبة معارف، 1406 ق.

منظمه المؤتمر الاسلامی، مجله مجمع فقه اسلامی، جده، بی‌تا.

میمان، ناصر بن عبد الله، التلفیق فی الاجتهاد والتقلید، ریاض، مجلة العدل، 1433 ق.

نابلسی، عبدالغنی، خلاصة التحقیق فی بیان حکم التقلید والتلفیق، استانبول، مکتبه حقیقه، 1432 ق.

نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

نووی، یحیی بن شرف ، روضة الطالبین و عمده المفتین، بیروت، المکتب الاسلامی، بی‌تا.

وزارت اوقاف و شئون اسلامی کویت، موسوعة الفقهیة الکویتیه، دارالصفوه، 1412 ق.

هنیه، مازن اسماعیل، التلفیق وتتبع الرخص، دانشگاه اردن، پایان نامه کارشناسی ارشد، 1412 ق.

هیتو، محمدحسن، الوجیز فی اصول التشریع الاسلامی، بیروت، موسسة الرساله، 1421 ق.