حضور ایزدبانوان پیشین در شاهنامه

جستارهای نوین ادبی

مقاله 3، دوره 48، شماره 1 - شماره پیاپی 188، اردیبهشت 1394، صفحه 67-86   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v48i1.48722

نویسندگان

سحر رستگاری نژاد^{* 1}؛ معصومه باقری²

¹دانشگاه باهنر کرمان

²باهنر کرمان

چکیده

واژۀ پری، بازماندۀ پئیریکا pairikā- اوستایی است که از ریشۀ فعلی هندواروپاییper- «زاییدن، به وجود آوردن» مشتق شده است و پئیریکا را می توان «زاینده و بارور» معنی کرد. پریان که در گذشته ای دور ایزدبانوان قابل ستایش باروری بودند، پس از تحولی که زرتشت در باور ایرانیان به وجود آورد، به تمامی تبدیل به موجوداتی منفی گردیدند که در سپاه اهریمن با اغوای قهرمانان، نقش بس فعالی در برابر اهورامزدا و پیروانش بر عهده داشتند. در اوستا واژۀ پئیریکا با سه نام همراه است که شخصیت هایی کاملاً اهریمنی هستند: پری خنثیتی xnaθaiti-، موش پری mūš و پری دژیایریه dužyāirya-. گرچه در اوستا پری با شخصیت مثبت پیش زرتشتی وجود ندارد،لایه های درونی اندیشۀ آریایی کماکان باور به پری را به عنوان ایزدبانوی باروری و زایش نگه می دارد. به همین دلیل در ابیات شاهنامه به راحتی می توان دو چهرۀ متفاوت از پری دید: چهره ای پیش زرتشتی و مثبت، و چهره ای پس زرتشتی و منفی که هر دوگاه آشکارا با لفظ پری همراه است؛ همچون پری هفت خوان رستم، و گاه پنهانی و بدون لفظ پری،در داستان تنها حضوری پری وار دارد؛ همچون مادر سیاووش یا منیژه. در این پژوهش تلاش بر آن است تا با بررسی ابیات شاهنامه، چهرۀ پیش زرتشتی و پس زرتشتی، پنهانی و آشکار پری مورد بررسی قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ پری؛ اوستا؛ ایزدبانو؛ باروری؛ پئیریکا؛ پری خنثیتی؛ موش پری؛ پری دژیایریه

مراجع

آموزگار، ژاله؛ تفضلی، احمد. ( 1386). کتاب پنجم دینکرد. تهران: معین.

آیدنلو، سجاد. ( 1388). از اسطوره تا حماسه. تهران: سخن.

الیاده، میرچا. ( 1378). اسطورۀ بازگشت جاودانه. ترجمه بهمن سرکاراتی. تهران: قطره.

اوشیدری، جهانگیر. ( 1389). دانشنامۀ مزدیسنا. تهران: مرکز.

بندهش. ( 1385). بهار. مهرداد. تهران: توس.

بویس، مری. ( 1376). تاریخ کیش زرتشت. ترجمۀ همایون صنعتی زاده. تهران: توس.

بهار، مهرداد. (1386). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.

دهخدا، علی اکبر. (1336). لغت نامه. تهران: مجلس شورای ملی.

رضی، هاشم. (1381). دانشنامۀ ایران باستان. تهران: سخن.

رضی، هاشم. (1384). حکمت خسروانی. تهران: بهجت.

سرکاراتی، بهمن. (1378). سایه های شکار شده. تهران: قطره.

شایست ناشایست. (1369). ترجمۀ کتایون مزداپور. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

فردوسی، ابوالقاسم. (1384). شاهنامۀ فردوسی بر اساس چاپ مسکو. تهران: پیمان.

فریزر، جمیز جرج. (1388). شاخۀ زرین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

لاهیجی، شهلا؛ کار، مهرانگیز. (1381). شناخت هویت زن ایرانی. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

مزداپور، کتایون. (1378). داستان گرشاسب، تهمورس و جمشید گلشاه و متن های دیگر. تهران: آگه.

مزداپور، کتایون. (1383). داغ گل سرخ و چهارده گفتار دیگر دربارۀ اسطوره. تهران: اساطیر.

مکنزی، دیوید نیل. (1388). فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمۀ مهشید میرفخرایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مک کال، هنریتا و دیگران. (1385). جهان اسطوره ها. دو جلد. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: مرکز.

مینوی خرد. (1385). ترجمۀ احمد تفضلی. تهران: توس.

نیبرگ، هنریک ساموئل. (1383). دین های ایران باستان. ترجمۀ سیف الدین نجم آبادی. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.

وزیدگی های زادسپرم. (1385). ترجمۀ محمدتقی راشد محصل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

وندیداد. (1361). ترجمۀ سید محمد علی داعی الاسلام. (بی نا).

هینلز، جان راسل. (1385). شناخت اساطیر ایران. ترجمه و تألیف باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

یسنا. (1380). ترجمۀ ابراهیم پورداود. تهران: اساطیر.

یشت ها. (1377). ترجمۀ ابراهیم پورداود. تهران: اساطیر.

Bartholomae, Christian. (1961). Altiranisches worterbuch. Berlin.

Reichelt, Hans. (1968). Avesta reader. Berlin.