مفهوم‌شناسی جرم خیانت جنگی از منظر حقوق بشردوستانۀ اسلامی در مقایسه با مقررات لاهه و کنوانسیون ژنو

فقه و اصول

مقاله 3، دوره 52، شماره 4 - شماره پیاپی 123، اسفند 1399، صفحه 61-41   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v52i4.80324

نویسنده

حسین حقیقت پور^*

استادیار دانشگاه یزد

چکیده

خیانت جنگی ازجمله مفاهیم حقوق مخاصمات مسلحانه بین‌المللی و در زمرۀ جنایات و جرائم جنگی در حقوق بین‌الملل کیفری است. در کنوانسیون لاهه و همچنین پروتکل اول الحاقی به کنوانسیون ژنو تلاش شده این مفهوم تعریف و با ذکر مصادیق روشن شود که این تعاریف اغلب از عرف بین‌المللی نشأت می‌گیرند. در میان قوانین نظامی کشور ما تعریفی برای این مفهوم یافت نمی‌شود و تنها در قالب لایحۀ الحاق جمهوری اسلامی ایران به پروتکل الحاقی بر این تعریف صحه گذاشته شده و در مادۀ 127 قانون مجازات نیروهای مسلح به‌طور ناقص به برخی از مصادیق این جرم اشاره شده است. در میراث فقهی اسلام نیز گرچه از خیانت جنگی در قالب کلیدواژگانی مانند «غدر» یاد شده با وجود این، تعریفی از آن صورت نپذیرفته است. از همین رو در نوشتار حاضر بر آنیم با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و با روش تحلیلی‌تطبیقی، تعریف خیانت جنگی را به‌مثابۀ یک عنوان مجرمانه از منظر منابع اسلامی به دست دهیم و ارکان این مفهوم را منقّح سازیم. حاصل تحقیق آن است که تعریف فقهی جرم خیانت جنگی با اندکی تفاوت و ترجیح، به تعریف ارائه شده در پروتکل الحاقی اول به کنوانسیون ژنو نزدیک است.

کلیدواژه‌ها

حقوق بشردوستانه؛ مخاصمات مسلحانه؛ جهاد؛ خیانت جنگی؛ حیلۀ جنگی؛ غدر

مراجع

قرآن کریم

 

نهج البلاغه، ترجمه حسین انصاریان

 

ابن‌ابى‌جمهور، محمدبن‌زین‌الدین، عوالی اللئالی العزیزیة، قم، دار سید الشهداء للنشر، 1405ق.

 

ابن‌بابویه، محمدبن‌على، معانی الأخبار، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1403ق.

 

ابن‌براج، عبدالعزیزبن‌نحریر، المهذب‌، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1406ق.‌

 

ابن‌حیون، نعمان‌بن‌محمد، دعائم الإسلام، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، 1385ق.

 

ابن‌سعید، یحیى‌بن‌سعید، نزهة الناظر فی الجمع بین الأشباه و النظائر، قم، منشورات رضى، 1394ق.

 

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس، معجم مقائیس اللغة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزۀ علمیه، 1404ق.‌

 

ابن‌‌قطان حلی، محمدبن‌شجاع، معالم الدین فی فقه آل یاسین‌، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1424ق.

 

ابن­منذر النیسابوری، ابوبکر محمد بن ابراهیم، الاوسط فی السنن و الاجماع و الاختلاف، ریاض، دار طیبه، 1405ق.‌

 

ابن‌هشام، عبدالملک‌بن‌هشام، السیرة النبویة، مصر، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفى البابی الحلبی وأولاده، 1375ق.

 

ابونعیم اصفهانی، احمدبن‌عبدالله، الطب النبوی، محقق: مصطفى خضر دونمز الترکی، بیروت، دار ابن حزم، 2006م.

 

بخاری، محمدبن‌اسماعیل، الجامع الصحیح المختصر، بیروت، دار ابن‌کثیر، 1407ق.

 

برقى، احمدبن‌محمد، المحاسن، قم، دار الکتب الإسلامیة، 1371ق.

 

بیهقی، احمدبن‌حسین و علاءالدین‌علی‌بن‌عثمان ماردینی، السنن الکبرى وفی ذیله الجوهر النقی، حیدرآباد هند، مجلس دائرة المعارف النظامیة، 1344ق.

 

تبریزی، موسی، اوثق الوسائل فی شرح الرسائل، قم، کتبی نجفی، 1369.

 

حاکم نیشابوری، محمدبن‌عبدالله، المستدرک على الصحیحین، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1411ق.

 

حر عاملی، محمد‌بن‌حسن، وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، 1409ق.‌

 

حلی، جعفربن‌زهدری، إیضاح ترددات الشرائع، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى، 1428ق.

 

حمیری، نشوان‌بن‌سعید، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، بیروت، دار الفکر المعاصر، 1420ق.‌

 

حمیری یمانی صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، چاپ دوم، هند، المجلس العلمی، 1403ق.

 

خطیب شربینی، محمدبن‌احمد، مغنی المحتاج، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415ق.

 

الذّیب، جمال (بی­تا)، حقوق الانسان زمن الحرب فی الشریعۀ الاسلامیۀ، الاردن (اربد)، دار الکتاب الثقافی

 

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان، دار العلم، 1412ق.

 

روحانی، سیدصادق، فقه الصادق(ع)، قم، مدرسۀ امام صادق(ع)، 1412ق.

 

سبزوارى، عبدالأعلى، مهذّب الأحکام، قم، مؤسسه المنار، 1413ق.

 

شهید ثانى، زین‌الدین‌بن‌على، الروضة البهیة فی شرح اللمعة، قم، کتابفروشى داورى، 1410ق.

 

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1404ق.

 

صدر، سیدمحمد، ما وراء الفقه، بیروت، دار الأضواء للطباعة و النشر و التوزیع، 1420ق.

 

ضیایی بیگدلی، محمدرضا، حقوق جنگ، تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، 1395.

 

ضیایی بیگدلی، محمدرضا ، حقوق بین‌الملل بشردوستانه، تهران، گنج دانش، 1396.

طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم، مؤسسۀ آل البیت(ع)، 1418ق.

 

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.

 

طبرانی، سلیمان‌بن‌احمد، المعجم الأوسط، تحقیق: طارق بن عوض الله، قاهره، دارالحرمین، 1415ق.

 

طوسى، محمدبن‌حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.

 

طوسى، محمدبن‌حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.‌

 

عراقى، ضیاء‌الدین، شرح تبصرة المتعلمین، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1414ق.

 

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، 1412ق.‌

 

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق. ‌

 

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسۀ آل البیت(ع)، 1414ق.

 

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، قم، مؤسسۀ امام صادق، 1420ق. ‌

 

فاضل اصفهانی، بهاءالدین محمد، کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1416 ق.

 

فخر رازی، محمدبن‌عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.

 

فراهیدى، خلیل‌بن‌احمد، کتاب العین، ‌قم، نشر هجرت، 1410ق.

 

فقعانى، على‌بن‌على، الدر المنضود، قم، کتابخانۀ علمی امام عصر(عج)، 1418ق.

 

فیض کاشانى، محمدبن‌شاه‌مرتضی، (1406ق)، الوافی، اصفهان، کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین علی(ع)، 1406ق.

 

فیومى، احمدبن‌محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، منشورات دار الرضی، بی‌تا.

 

کاشف الغطاء، جعفربن‌خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1422ق.

 

کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، 1429ق.

 

مازندرانى، محمدصالح‌بن‌احمد، شرح الکافی، تهران، کتابخانۀ اسلامیه، 1382ق.

 

مالک بن انس، ابوعبدالله الاصبحی، الموطأ، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، مصر، دار إحیاء التراث العربی، بی تا

 

مجلسى، محمدباقربن‌تقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1404ق.

 

مجلسى، محمدباقربن‌تقی، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، قم، کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى، 1406ق.

 

محقق حلی، جعفربن‌حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام‌، قم، مؤسسۀ اسماعیلیان، 1408ق.

 

مقدس اردبیلى، احمدبن‌محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1403ق.

 

منتظری نجف‌آبادی، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، قم، نشر تفکر، 1409ق.‌

 

نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسۀ آل‌البیت(ع)، 1408ق.

 

هنکرتز، ژان ماری و لوئیس دوسوالد بک، حقوق بین‌الملل بشردوستانه عرفی، ترجمۀ دفتر امور بین‌الملل قوۀ قضائیه جمهوری اسلامی ایران و کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، تهران، انتشارات مجد، 1387.