تحلیل مبانی اختلاف در مناط شبهۀ دارئه از دیدگاه فقیهان امامیه

فقه و اصول

مقاله 4، دوره 52، شماره 4 - شماره پیاپی 123، اسفند 1399، صفحه 86-63   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v52i4.76443

نویسندگان

عرفان خرمی عراقی^{* 1}؛ سید محمد صادق موسوی²؛ اعظم مهدوی پور³

¹دانش آموخته دکتری حقوق جزا دانشگاه خوارزمی

²دانشیار دانشگاه شهید مطهری

³استادیار دانشگاه خوارزمی

چکیده

«شبهه» از منظر فقه کیفری وحقوق موضوعه ازجمله پنداره‌های اساسی اما دارای طبیعتی تقریباً مبهم است که در مقام کیفرزدایی اعمال می‌شود. بر اساس انگارۀ عموم فقیهان، اعتباربخشی به شبهه و تأثیر آن بر مجازات، امری بایسته و واجب تلقی شده، ولی در مورد چیستی ملاک شبهۀ دارئه و یا در ارزیابی قوّت و ضعف شبهه، در نظرات ایشان ناهمگونی مشاهده گردیده تا جایی که در برخی موارد، کار را برای متخصصان قضایی نیز دشوار کرده است. بررسی نظرات فقها دررابطه‌با تعامل میان نهاد شبهه و مؤلفه‌هایی چون «جهل قصوری» و «جهل تقصیری» و تشخیص مخاطب قاعدۀ درأ، راه‌گشای ضابطۀ شبهه بوده تا اینکه مدل عمومی و انگارۀ «شبهات» بر اساس آموزه‌های پویای فقهی و حقوقی پایه‌ریزی شود. این پژوهش درصدد آن است با شیوۀ توصیفی مبتنی بر تحلیل استقراییِ جزئیات، به‌دنبال روش استنباطی متکی بر قواعد لفظی و اصولی، از جزئیات به‌سمت گزارهای عام حرکت کند. در کارکرد قاعدۀ درء فرقی میان حالت شبهۀ حکمی یا موضوعی و میان حالت اعتقاد به خلاف واقع وجود نداشته و شبهۀ پنداره و تصوری گسترده است که حالات علم و یقین و ظن را، حتی در جایی که اصل یا اماره‌ای بر حرمت شرعی در کار باشد، در بر می‌گیرد. دستاورد دیگر پژوهش این است که اگر «شبهه» و ذهنیت، در اندیشۀ مرتکب ملتفت به حکم شرعی، ظن شخصی عقلایی – گرچه غیرمعتبر شرعی- بر اباحۀ رفتاری ایجاد کند، می‌تواند مبنای سقوط کیفر حدی قرار بگیرد.

کلیدواژه‌ها

شبهۀ دارئه؛ قاعده درأ؛ اسقاط کیفر؛ جهل قصوری؛ جهل تقصیری

مراجع

ابن‌منظور، محمد‌بن‌مکرم، لسان العرب، بیروت‌، دارصادر، الطبعة‌الثالثة، 1414ق.

 

تبریزى، جوادبن‌على، أسس القضاء والشهادة، قم، دفترمولف، چاپ‌اول، بی‌تا.‌

 

حب‌الله، حیدر، الشهادة على الزنا المعاینة و ‌الیقین، قم،‌ دائرةالمعارف فقه اسلامی، السنه‌السادسه، 1422ق.

 

حبیب­زاده، محمدجعفر و خرمی­عراقی، عرفان، کاوشی در بایسته­های در اعمال قاعده درأ در اجرای مجازات از منظر فقه جزایی و حقوق موضوعه، پژوهش­های حقوق تطبیقی، دوره 22، شماره 3، پاییز 1397.

 

حر عاملى، محمدبن‌حسن، وسائل‌الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسۀ آل‌البیت، ‌1409ق‌.

 

حسینی ‌شیرازی، محمد، الفقه: موسوعة الاستدلالیة فی الفقه الاسلامی، بیروت، دارالعلوم، 1409ق.

 

حسینی ‌شیرازی، محمد، الفقه: کتاب المرور، بیروت، موسسة المجتبی للتحقیق و النشر، 1421ق.

 

خمینی، روح‌الله، تحریرالوسیله، قم، مطبوعات دارالعلم، 1374.

 

خویى، ابوالقاسم‌، مبانی تکملة المنهاج، قم، بی‌نا، 1426ق.

 

خویى، ابوالقاسم‌، محاضرات فی المواریث، تقریر: محمد‌علی خرسان، قم، مؤسسة السبطین العالمیه، چاپ‌اول، 1424ق.

 

روحانی، محمدصادق، پاسخ‌های آیت‌الله روحانی به استفتائات قوۀ قضائیه و مؤسسۀ حقوق، تهران، حدیث‌دل، 1382.

 

سبحانى تبریزی‌، جعفر،نظام القضاء و الشهادة فی الشریعة الإسلامیة الغراء‌، قم، مؤسسۀ امام صادق، چاپ اول، 1418ق.‌

 

سبزوارى، عبدالأعلى، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، مؤسسه المناردفتر حضرت آیة‌الله‌، ‌1413ق.

 

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی،مسالک الافهام الی تنقیح شرائع‌الاسلام، قم، مؤسسۀ معارف اسلامی، 1413ق.

 

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر،‌ جواهرالکلام فی شرح شرائع الإسلام، تحقیق: عباس‌قوچانی، بیروت، دار‌إحیاء التراث‌العربی‌، 1401ق.‌

 

علامه ‌حلى، حسن‌بن‌یوسف، تحریرالأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، قم، مؤسسۀ امام صادق،1420ق.‌

 

علامه ‌حلى، حسن‌بن‌یوسف، قواعدالأحکام فی معرفة الحلال و الحرام‌، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.

 

عودة، عبدالقادر، التشریع الجنائی الاسلامی فی المذاهب الخمسة مقارنا بالقانون الوضعی، تحقیق: السید‌اسماعیل الصدر، طهران، موسسة البعثة، الطبعة الثانیة، 1402ق. 

 

فیاض، محمداسحاق، منهاج‌الصالحین، قم، مکتب آیة‌الله العظمی ‌الفیاض، 1378.

 

گلریز، امین و فرج‌اللهی، رضا و موسوی، سیدصادق، شرح‌کامل قانون مجازات اسلامی در نظام عدالت کیفری ایران، تهران، مجد، 1394.

 

محقق حلى، جعفربن‌حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق: عبدالحسین محمدعلى بقال‌، قم، مؤسسۀ اسماعیلیان‌، 1408ق.‌

 

مصطفی، ابراهیم و دیگران، المعجم الوسیط، القاهرة، مجمع اللغة العربیة، الطبعة‌الثالثة، ‌1410ق.

 

معرفت، محمدهادى‌، تعلیق و تحقیق عن أمهات مسائل القضاء، قم، بی‌نا، بی‌تا.‌

 

مغنیه، محمدجواد، فقه الامام الصادق، قم، مؤسسۀ انصاریان، چاپ‌دوم، 1421ق.

 

مومن قمی، محمد، مبانی تحریر الوسیلة-کتاب الحدود، تهران، نشر و تنظیم آثار امام، چاپ اول، 1380.

 

مقدس، محمدهادی، تقریرات الحدود و التعزیرات، قم، مؤسسۀ فرهنگی تبیان، 1387.

 

موسوی ‌اردبیلی، عبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، بی‌جا، مؤسسة النشر لجامعة المفید، چاپ‌دوم، 1385.

 

موسوی ‌بجنوردى، محمد،قواعد فقهیه، تهران، مؤسسۀ عروج، چاپ‌سوم، ‌1401ق.‌