مؤلفه‌ها و شاخص‌های مؤثر بر ارتقای مهارت‌های سواد اطلاعاتی کاربران کتابخانه‌های عمومی ایران؛ مطالعه دلفی

پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی

مقاله 6، دوره 9، شماره 2 - شماره پیاپی 18، اسفند 1398، صفحه 114-139   

نوع مقاله: مقالات پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/riis.v0i0.81440

نویسندگان

بتول کیخا^* ؛ حسن کیانی؛ امیر غائبی

دانشگاه الزهرا (س)

چکیده

هدف: کتابخانه­‌های عمومی به‌عنوان یکی از مجاری مهم و پرکاربردِ ارائه اطلاعات نقش مشارکتیِ قابل‌توجهی در آموزش و ارتقای مهارت‌های سواد اطلاعاتی کاربران دارند. هدف این مقاله، تعیین مؤلفه‌ها و شاخص‌های مؤثر بر ارتقای مهارت‌های سواد اطلاعاتی در بافت کتابخانه‌های عمومی کشور با در نظر داشتن خلأ مهارتی جامعه مخاطب و همچنین فقدان برنامه‌ریزی‌های منسجم و اجرای مستمر آموزش‌های­ مهارت‌های سواد اطلاعاتی، در بافت مذکور است.
روش‌شناسی: پژوهش از نظر هدف کاربردی و رویکرد آن آمیخته است. داده‌های پژوهش با تحلیل محتوای چارچوب‌های سواد اطلاعاتی و برگزاری سه دور پنل دلفی خبرگان سواد اطلاعاتی گردآوری، شده است. جامعه پژوهش، در بخش جامعه اسنادی متشکل از چهار چارچوب سواد اطلاعاتی و در بخش جامعه انسانی متشکل از 11 نفر از خبرگان در دور اول و 10 نفر در دورهای دوم و سوم بود. برای تجزیه ‌و تحلیل داده‌ها از روش کدگذاری و نرم‌افزار مکس‌کیودی‌ای استفاده شد.
یافته‌ها: نتایج پنل دلفی، با 48 شاخص و هفت مؤلفه اصلی به این ترتیب حاصل آمد: «مهارت‌های درک و تشخیص نیاز اطلاعاتی»، «مهارت‌های دسترسی به اطلاعات»، «مهارت‌های ارزیابی اطلاعات»، «مهارت‌های استفاده از اطلاعات»، «مهارت‌های ترکیب اطلاعات»، «مهارت‌های اشاعه اطلاعات» و مهارت‌های «فراسواد». مؤلفه «فراسواد» یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های حاصل از پژوهش حاضر با کسب 18 شاخص، یکی از وجوه اصلی و تمایز مؤلفه‌های برآمده از نتایج این پژوهش با چارچوب‌ها و مدل‌های پیشین سواد اطلاعاتی برای کتابخانه‌های عمومی است.
نتیجه‌گیری: نتایج حاصل از این مطالعه، ضمن رفع خلأهای موجود و ارتقای مهارت‌های سواد اطلاعاتیِ جامعه مخاطب می‌تواند با جریان‌سازی علمی مناسب در پر کردن شکاف­‌های پژوهشی در حوزه سواد اطلاعاتی در بافت کتابخانه‌­های عمومی کشور، نیز مؤثر واقع شود.

کلیدواژه‌ها

سواد اطلاعاتی؛ مهارت های سواد اطلاعاتی؛ کتابخانه های عمومی؛ فراسواد؛ تکنیک دلفی

مراجع

احمدی، سیده مهناز؛ شریف، عاطفه؛ نوکاریزی، محسن (1395). از استانداردهای سواد اطلاعاتی تا چارچوب سواد اطلاعاتی برای آموزش عالی ۲۰۱۶. پژوهشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، (2)، 97-119.

Doi: https://doi.org/10.22067/riis.v6i2.56228

انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و پژوهشی (2016). چارچوب سواد اطلاعاتی برای آموزش عالی. ترجمه علی‌حسین قاسمی، بازیابی شده در 7 شهریور 96 از:

www.ala.org/acrl/sites/ala.org.acrl/files/contepersian-nt/standards/frame work.persian.pdf

پریرخ، مهری (1386). آموزش سواد اطلاعـاتی: مفـاهیم، روش‌هـا و برنامـه‌هـا. تهران: کتابدار.

تاجداران، منصور؛ کربلاآقایی کامران، معصومه؛ عاملی، سبیکه (1392). نقش کتابخانه‌های عمومی شهرستان نیشابور در افزایش سواد اطلاعاتی شهروندان. دانش‌شناسی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی و فناوری اطلاعات، (6)، 54-39.

تفرشی، شکوه؛ انگورج‌تقوی، معصومه (1387). بررسی میزان سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‌های عمومی شهر تهران وابسته به نهاد کتابخانه‌های عمومی شهر تهران. دانش‌شناسی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی و فناوری اطلاعات، 1 (3)، 29-38.

چارچوب سواد اطلاعاتی برای آموزش عالی (1395). ترجمه علی‌حسین قاسمی. بازیابی شده در 18 اردیبهشت 96 از:

http: //iraninfolit.persianblog.ir/post/24

چارچوب ملی سواد اطلاعاتی اسکاتلند (1396). ترجمه علی‌حسین قاسمی. بازیابی شده در 18 اردیبهشت 96 از:

http://www.informationliteracy.org.uk/definitions/il-models/#squelch-taas-accordion-shortcode-content-3

چارچوب ملی سواد اطلاعاتی ولز برای سواد اطلاعاتی (1396). ترجمه علی‌حسین قاسمی. بازیابی شده در 7 شهریور 96 از:

https: //tvahn.ir/information-literacy/information-literacy-

دلبری، سهیلا؛ موسوی، فریبا؛ قاسمی، علی‌حسین (1393). منابع آینده کتابخانه‌های عمومی با تأکید بر روند فناوری در راستای خط‌مشی سند چشم‌انداز بیست‌ساله کشور. مشهد، همایش آینده‌پژوهشی در کتابخانه‌های عمومی ایران. بازیابی شده در 8 شهریور 96 از:

http: //www.lisna.ir/Report/15268

رضوان، آذین (1387). بررسی میزان سواد اطلاعاتی کتابداران کتابخانه‌های عمومی استان خوزستان به‌منظور شناسایی نقاط قوت یا ضعف احتمالی آنها در این زمینه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز.

زارع، فاطمه (1392). بررسی نقش کتابخانه‌های عمومی در توسعه سواد اطلاعاتی مخاطبین استان خراسان شمالی. طرح پژوهشی مصوب نهاد کتابخانه‌های عمومی. بازیابی شده در 12 اردیبهشت 96 از:

https: //ganj.irandoc.ac.ir/articles/ 712889

علیزاده، مجید (1392). سنجش سواد اطلاعاتی کاربران و میزان آموزش سواد اطلاعاتی از سوی کتابداران کتابخانه‌های وابسته به نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در استان البرز. پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت معلم تهران.

عینی، اکرم (1387). طرح توسعه آموزش سواد اطلاعاتی در سند ملی چشم‌انداز بیست‌ساله آموزش و پرورش و ارائه الگویی جهت تحقق اهداف سواد اطلاعاتی. پایان‌نامه دکتری کتابداری و اطلاع‌رسانی. دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.

فرخاری، فاطمه (1395). آموزش سواد اطلاعاتی در کتابخانه‌های عمومی. نخستین کنفرانس بین‌المللی و دومین کنفرانس ملی هزاره سوم و علوم انسانی. شیراز، مرکز توسعه آموزش‌های نوین ایران (متانا)، بازیابی شده در 12 اردیبهشت 96 از:

https: //www.civilica.com/Paper-NCTMH02-NCTMH02_045.html

قاسمی، علی‎حسین (1385). بررسی وضعیت سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی و انطباق آن با استانداردهای سواد اطلاعاتی ACRL و چهار سند توسعه‌ی ملی؛ پایان‌نامه‌ دکترای تخصصی دانشگاه‌ فردوسی‌ مشهد.

کشاورزیان، سلما؛ اصنافی، امیررضا (1395). دگردیسی اطلاعات در کتابخانه‌های عمومی و نقش کتابداران. فصلنامه مدیریت اطلاعات و دانش‌شناسی 3 (1)، 37-57. بازیابی شده در 12 فروردین 96 از:

http://journals.pnu.ac.ir/article_3987.html

کیخا، بتول؛ کیانی، حسن؛ غائبی، امیر (1397). سواد اطلاعاتی در اَسناد بالادستی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور. تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی. ۲۴ (۳)، ۴۱۱-۴۳۵. بازیابی شده در 18 آذر 97 از:

http://publij.ir/article-1-1941-fa.html

منصوریان، یزدان (1391). ترمیم شکاف دیجیتالی با گسترش خدمات آموزشی و فرهنگی در کتابخانه‌های عمومی. پژوهش‌های نظری و کاربردی در علم اطلاعات و دانش‌شناسی. پژوهشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی 2 (1)، 111-122. بازیابی شده در 18 مهر 93 از:

https://www.civilica.com/Paper-JR_LIRJ-JR_LIRJ-2-1_005.html

مهدیزاده‌ هریکندئی، حسین (1389). نقش کتابخانه‌های عمومی استان مازندران در ارتقاء و توسعه سواد اطلاعاتی مراجعان. طرح مصوب پژوهشی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور. بازیابی شده در 11 آبان 92 از:

http://rpm.iranpl.ir/rdsm_thesis.php?slc_lang=fa&sid=1&mod=thesis_profile&thesis_id=77&rds_id

نظری، مریم (1392). گسست دانشی‌ در پژوهش‌های مولد چگونه رصد می‌شود؟ پیشنهادِ ترسیمِ دو نقشه: نقشۀ دانش و نقشۀ پژوهش. تحقیقات کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاهی، بازیابی شده در 11 دی 32 از: 47 (1)، 27-48. بازیابی شده در 11 دی 32 DOI: 10.22059/JLIB.2013.36210

نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور (1389). تبیین مؤلفه‌های چشم‌انداز کتابخانه‌های عمومی ایران در افق 1404. تهران: نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور.

Association of College and Research Libraries(ACRL) (2016). Framework for Information Literacy for Higher Education, Final Version. Unpublished Manuscript.

http://www.ala.org/acrl/sites/ala.org.acrl/files/content/issues/infolit/Framework_ILHE.pdf

Da Silva, A. G. & Olinto, G. (2016). Gender Differences in ICT Use and Information Literacy in Public Libraries: A Study in a Rio de Janeiro Public Library. In European Conference on Information Literacy. Springer, Cham. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-52162-6_2

Donald Mc, Kurtis (2015). “Re-envisioning Libraries for Training and Literac9y Development”. Procedia- Social and Behavioral Sciences Crossruff: https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2015.01.503. Retrieved: 2017/7/28.

Doskatsch, I. (2002). Australian and New Zealand Institute for Information Literacy (ANZIIL): new body to champion information literacy. Australian Academic & Research Libraries, 33(2), 113-116.

https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/00048623.2002.10755187

Eve, J. de Groot, M. & Schmidt, A. M. (2007). Supporting lifelong learning in public libraries across Europe. Library Review, 56 (5), 393-406. https://doi.org/10.1108/00242530710750581

Fink, A. Kosecoff, J. Chassin, M. & Brook, R. H. (1984). Consensus methods: characteristics and guidelines for use. American journal of public health, 74(9), 979-983.

Fisher, Z. (2017). Facing the frames: using the Framework as a guide for a credit-bearing information literacy course. College & Research Libraries News, 78(7), 354. DOI: https://doi.org/10.5860/crln.78.7.354

Ginger, J. (2015). Capturing the context of digital literacy: A case study of Illinois public libraries in underserved communities. University of Illinois at Urbana-Champaign. http://hdl.handle.net/2142/88063

Hackett, D. H. M. (2018). An elephant in the room? Information literacy in the narrative of UK public libraries. Journal of Information Literacy, 12(1), 4–26. https://web.a.ebscohost.com/abstract?

Jahani, Sh. Mohammad Ismail, Sh. (2009). ICT literacy of Iranian university faculty members: challenges and perspectives. Journal of Management and Planning in Educational Systems. 1 (2), 83-95.

Kurbanoglu, S. Akkoyunlu, B. Umay, A. (2006). Developing the information literacy self-efficacy scale. Journal of Documentation, 62, 730–743. https://doi.org/10.1108/00220410610714949

Lai, H.J. (2011). Information Literacy Training in Public Libraries: A Case from Canada. Educational Technology & Society, 14(2), 81–88. https://www.researchgate.net

Mader, S. (2016). ACRL Framework for Information Literacy Sandbox Launches. ACRL Insider, December, 8.

O’Brien, T. & Russell, (2014). The Irish ‘Working Group on Information Literacy’–Edging towards a national policy. The International Information & Library Review, 44 (1), 1-7. https://doi.org/10.1080/10572317.2012.10762909

Okoli, C. Pawlowski, S. D. (2004). The Delphi method as a research tool: An example, design considerations and applications. Informationı&ıManagement. 42 (1), 15-30. https://doi.org/10.1016/j.im.2003.11.002

Ponjuan, G. (2010). Guiding principles for the preparation of a national information literacy program. The International Information & Library Review, 42 (2), 91-97. https://doi.org/10.1080/10572317.2010.10762850

Tang, Q. Wu, C. & Pan, Y. (2016). Expanding Children’s Digital Literacy Experiences and Skills: Public Library Practices in Guangzhou, China. In European Conference on Information Literacy. Springer, Cham https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-52162-6_46

Thomas P. Hoyer, J. Mackey & Trudi E. Jacobson. (2015). Metaliteracy: Reinventing Information Literacy to Empower Learners. Chicago: ALA Neal-Schuman, 2014. 248p. Paper, $67.00 (ISBN 978-1-55570-989-1). College & Research Libraries, 76(6), 844-846

Yılmaz, B. & Soylu, D. (2014). The role of public libraries in information literacy in Turkey: a study of a provincial public library. In European Conference on Information Literacy. Springer, Cham. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-14136-7_67