شناسایی و تحلیل پیشران های کلیدی مؤثر در ارتقاء تاب آوری سکونتگاه های روستایی در برابر مخاطرات محیطی (مطالعه موردی: سکونتگاه های روستایی شهرستان فریمان)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 5، دوره 9، شماره 1، خرداد 1399، صفحه 85-115   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v9i1.86846

نویسندگان

فهیمه جعفری؛ حمید شایان^* ؛ هما باتقوی سرابی

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

سکونتگاه­های روستایی به دلیل نارسایی زیرساخت­های ضروری، آسیب­پذیری بالایی در برابر مخاطرات محیطی دارند. براین اساس با وقوع مخاطرات محیطی خسارت­های جبران­ناپذیری بر این سکونتگاه­ها وارد می­شود؛ لذا جهت کاهش خسارت­های ناشی از مخاطرات، افزایش سطح تاب­آوری در برابر مخاطرات بسیار ضروری است. پژوهش حاضر به دنبال شناسایی پیشران­های کلیدی جهت افزایش تاب­آوری سکونتگاه­های روستایی شهرستان فریمان در برابر مخاطرات است. روش پژوهش براساس روش جدید علم آینده‌پژوهی تحلیلی- ساختاری با به‌کارگیری ترکیبی از مدل­های کمی و کیفی است. با استفاده از روش­های دلفی و تحلیل اثرات متقابل به وسیلۀ نرم­افزار MICMAC عوامل کلیدی مؤثر در افزایش تاب­آوری سکونتگاه­های روستایی در برابر مخاطرات شناسایی و تحلیل شده­اند. جامعۀ آماری پژوهش 50 نفر که شامل 29 نفر از دهیاران و اعضای شوراهای اسلامی روستاهای مورد مطالعه و 21 نفر دیگر نیز شامل افراد متخصص در حوزه مورد بررسی می­باشند. براساس نتایج به‌دست‌آمده 16 عامل بالا بردن همکاری و همگرایی مردم در زمان مخاطره، مسئولیت­پذیری سازمان­های دولتی و نهادهای محلی، مشارکت میان جوامع، بخش خصوصی و مقام­های محلی، اتخاذ تدابیر لازم برای حفظ روستا از خطر مخاطرات توسط مدیریت محلی، بناهای مستحکم جهت استفاده در زمان خطر، اعطای اعتبارات و وام به آسیب­دیدگان، هماهنگی میان نهادهای مختلف و رسیدگی به‌موقع جهت کمک­رسانی، افزایش درآمدهای غیرکشاورزی روستاییان، استفاده از GIS در مدیریت مخاطرات طبیعی توسط سازمان­های ذی­ربط، آگاه­سازی مردم از راه­های مقابله با وقوع حوادث، مقاوم­سازی واحدهای مسکونی با مشاوره معماران محلی و مهندسین، استفاده از ابزارهای اطلاعاتی از سوی نهادهای ذی‌ربط، دسترسی به سازمان­ها برای مدیریت بعد از وقوع حوادث، آموزش مردم جهت ساخت­وسازهای مقاوم، ایجاد پوشش بیمه­ای در جنبه­های مختلف، آموزش و اجرای مانور توسط دستگاه­های دولتی مهم­ترین عوامل کلیدی مؤثر در افزایش تاب­آوری سکونتگاه­های روستایی در برابر مخاطرات محیطی شهرستان فریمان محسوب می­شوند.

کلیدواژه‌ها

مدیریت مخاطرات محیطی؛ تاب آوری؛ سکونتگاه های روستایی؛ آگاه‌سازی و مشارکت؛ مقاوم‌سازی

سایر فایل های مرتبط با مقاله

5-Shayan-Final.pdf

مراجع

ایمانی، بهرام؛ عمران زاده، بهزاد؛ 1388. راهکارهای رفع نارسایی مدیریت بحران در نواحی روستایی ایران. فصلنامه مسکن و محیط روستا. 28(125): 57-46.

بدری، سیدعلی؛ کریم زاده، حسین؛ سعدی، سیما؛ کاظمی، نسرین؛ 1398. تحلیل فضایی تاب آوری سکونتگاه‌های روستایی در برابر مخاطرات زلزله، مطالعه موردی: شهرستان مریوان. مجله تحلیل فضایی مخاطرات محیطی. 6(1): 1-16.

بدری، ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ؛ رﻣﻀﺎن زاده ﻟﺴﺒﻮﯾﯽ، ﻣﻬﺪی؛ ﻋﺴﮕﺮی، ﻋﻠﯽ؛ ﻗﺪﯾﺮی ﻣﻌﺼﻮم، ﻣﺠﺘﺒﯽ؛ ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ، ﻣﺤﻤﺪ؛ 1392. ﻧﻘﺶ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺤﻠﯽ در ارﺗﻘﺎی ﺗﺎب آوری ﻣﮑﺎﻧﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻼﯾﺎی ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺳﯿﻼب، ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﻮردی: دو ﺣﻮﺿﮥ ﭼﺸﻤﻪ ﮐﯿﻠﮥ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺗﻨﮑﺎﺑﻦ و ﺳﺮدآﺑﺮود ﮐﻼردﺷﺖ. مجله مدیریت بحران. 1(2): 48-37.

بذرافشان، جواد؛ طولابی نژاد، مهرشاد؛ طولابی نژاد، میثم؛ 1397. تحلیل فضایی تفاوت های تاب آوری در نواحی شهری و روستایی در برابر مخاطرات طبیعی (موردمطالعه: شهرستان پل دختر). مجله پژوهش‌های روستایی. 9(1): 119- 135.

برقی، حمید؛ هاشمی، صدیقه؛ جعفری، نسرین؛ 1396. سنجش تاب آوری محیطی روستاهای در معرض خطر زلزله (مطالعه موردی: دهستان معجزات در شهرستان زنجان). مجله پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی. 6(1): 97- 81.

ﭘﻮرﻃﺎﻫﺮی، ﻣﻬﺪی؛ رﮐﻦاﻟﺪﯾﻦ اﻓﺘﺨﺎری، ﻋﺒﺪاﻟﺮﺿﺎ؛ ﮐﺎﻇﻤﯽ، ﻧﺴﺮﯾﻦ؛ 1392. نقش روﯾﮑﺮد ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ رﯾﺴﮏ ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ در ﮐﺎﻫﺶ آﺳﯿﺐﭘﺬﯾﺮی اﻗﺘﺼﺎدی - اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﺸﺎورزان روﺳﺘﺎﯾﯽ(ازدﯾﺪﮔﺎه ﻣﺴﺌﻮﻻن و ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن) ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردی: دﻫﺴﺘﺎن ﺳﻮﻟﺪوز، آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﻏﺮبی. مجله پژوهش‌های روستایی. 4(1):22-1.

حاجی زاده، فاضل؛ ایستگلدی، مصطفی؛ 1397. تحلیلی بر تاب آوری سکونتگاه‌های روستایی با تأکید بر زلزله (مطالعه موردی: دهستان حومۀ شهرستان لامرد). مجله مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق). 5(1): 83- 67.

حسنوند، افسانه؛ 1396. بررسی عوامل مؤثر بر تاب آوری اقتصادی و اجتماعی سکونتگاه‌های روستایی بعد از رخداد زلزله (مطالعه موردی: سکونتگاه‌های روستای دهستان سیلاخور شهرستان دورود). پایان نامه کارشناسی ارشد. استاد راهنما: علی حاجی نژاد، دانشگاه گیلان. دانشکده ادبیات و علوم انسانی.

خیرگو، منصور؛ شکری، زینب؛ 1390. توسعه فرایند سیاست گذاری با استفاده از راهبرد آینده نگاری، مجله مدیریت نظامی، شماره 11. 116- 103.

ربانی، طاها؛ 1392. روش تحلیل ساختاری، ابزاری برای شناخت و تحلیل متغیرهای مؤثر بر آینده موضوعات شهری. چاپ در مجموعه مقالات نخستین همایش ملی آینده‌پژوهی. تهران: بهمن 1392.

رضائی میرقائد، معصومه؛ 1397. ارائه راهبردهای افزایش تاب‌آوری ‌جوامع روستایی در برابر سیلاب مورد مطالعه: دهستان حتی، شهرستان لالی. پایان نامه کارشناسی ارشد. استاد راهنما: مصطفی محمدی ده چشمه. دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.

رﻓﯿﻌﯿـﺎن، ﻣﺠﺘﺒـﯽ؛ رﺿـﺎﯾﯽ، ﻣﺤﻤـﺪ رﺿـﺎ؛ ﻋﺴـﮕﺮی، ﻋﻠـﯽ؛ ﭘﺮﻫﯿﺰﮐــﺎر، اﮐﺒــﺮ؛ ﺷــﺎﯾﺎن، ﺳــﯿﺎوش؛ 1389. تبیین مفهومی ﺗﺎب آوری و ﺷـﺎﺧﺺ ﺳـﺎزی آن در ﻣـﺪﯾﺮﯾﺖ ﺳـﻮاﻧﺢ اﺟﺘﻤـﺎع ﻣﺤﻮر. ﻣﺪرس ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰی و آﻣﺎﯾﺶ ﻓﻀﺎ. 15(4): 41- 19.

رﮐﻦاﻟﺪﯾﻦ اﻓﺘﺨﺎری، ﻋﺒﺪاﻟﺮﺿﺎ؛ ﻣﻮﺳﻮی، ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ؛ ﭘﻮرﻃﺎﻫﺮی، ﻣﻬﺪی؛ ﻓﺮج زاده اﺻﻞ، ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ؛ 1393. تحلیل نقش ﺗﻨﻮع ﻣﻌﯿﺸﺘﯽ در ﺗﺎب آوری ﺧﺎﻧﻮارﻫﺎی روﺳﺘﺎﯾﯽ در ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ (ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﻮردی: ﻣﻨﺎﻃﻖ در ﻣﻌﺮض ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ اﺳﺘﺎن اﺻﻔﻬﺎن). ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ پژوهش‌های روستایی. 5(3): 639- 662.

زالی، نادر؛ عطریان، فروغ؛ 1395. تدوین سناریوهای توسعة گردشگری منطقه‌ای براساس اصول آینده‌پژوهی (مورد مطالعه: استان همدان). آمایش سرزمین. 8(1): 131- 107.

سعیدی، عباس؛ (1383). عمران و توسعه روستایی: مسائل و چشم انداز عمران و توسعه روستایی در ایران. فصلنامه مسکن و محیط روستا. شماره 108. 13-2.

سلمانی، محمد؛ بدری، علی؛ مطوف، شریف؛ کاظمی ثانی عطاالله، نسرین؛ 1394. ارزیابی رویکرد تاب آوری جامعه در برابر مخاطرات محیطی، مورد مطالعه: شهرستان دماوند. مجله دانش مخاطرات. 2(4): 409- 393.

شایان، محسن؛ پایدار، ابوذر؛ بازوند، سجاد؛ 1396. تحلیل تأثیرات ارتقای شاخص‌های تاب آوری بر پایداری سکونتگاه‌های روستایی در مقابل سیلاب (مورد مطالعه: نواحی روستایی شهرستان زرین دشت). مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق). 4(2): 121- 103.

شکری فیروزجاه، پری؛ 1396. تحلیل فضایی میزان تاب آوری مناطق شهر بابل در برابر مخاطرات محیطی. برنامه ریزی توسعه کالبدی. 2(6): 44- 27.

صادقلو، طاهره؛ سجاسی قیداری، حمدالله؛ 1393. اولویت بندی عوامل مؤثر بر افزایش تاب آوری کشاورزان در برابر مخاطرات طبیعی (با تأکید بر خشکسالی) منطقه مورد مطالعه: کشاورزان روستاهای شهرستان ایجرود. مجله جغرافیا و مخاطرات محیطی. شماره 10. 153- 129.

صالحی، اسماعیل؛ آقابابایی، محمدتقی؛ سرمدی، هاجر؛ فرزاد بهتاش، محمد رضا؛ 1390. بررسی میزان تاب‌آوری محیطی با استفاده از مدل شبکه علیت. مجله محیط شناسی. 37(59): 99-112.

عرفانی، ملیحه؛ میرچراغخانی، یاسر؛ 1398. تعیین پیشران‌های توسعه گردشگری طبیعی و فرهنگی در سیستان با روش تجزیه و تحلیل ساختاری. محیط زیست طبیعی، منابع طبیعی ایران. دوره 72، شماره 1. 97- 111.

علی اکبری، اسماعیل؛ پوراحمد، احمد؛ جلال آبادی، لیلا؛ 1397. شناسایی پیشران‌های مؤثر بر وضعیت آینده گردشگری پایدار شهر کرمان با رویکرد آینده‌پژوهی. گردشگری و توسعه. 7(1): 178- 156.

ﻋﻨﺎﺑﺴﺘانی، ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ؛ ﺟﻮاﻧﺸﯿﺮی، ﻣﻬﺪی؛ ﻣﺤﻤﻮدی، ﺣﻤﯿﺪه؛ درﺑﺎن آﺳﺘﺎﻧﻪ، ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ؛ 1396. ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺳﻄﺢ ﺗﺎب آوری ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎهﻫﺎی روﺳﺘﺎﯾﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺨﺎﻃﺮات ﻣﺤﯿﻄﯽ (ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ: ﺑﺨﺶ ﻣﺮﮐﺰی ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﻓﺎروج). نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی. 4(4): 38- 17.

غلامی، فائزه؛ 1395. تحلیل و بررسی تاب آوری اجتماعی و اقتصادی جوامع روستایی در برابر مخاطرات محیطی با تأکید بر سیلاب مطالعه موردی: روستاهای حوزه ی ماسوله رودخان فومن. پایان نامه کارشناسی ارشد. استاد راهنما: لیلا صیاد بیدهندی، دانشگاه پیام نور استان گیلان. دانشکده ادبیات و علوم انسانی.

فرمانداری شهرستان فریمان، 1398.

کاظمی، داوود و عندلیب، علیرضا؛ 1396. ارزیابی مولفه‌های مؤثر بر تاب آوری اجتماعی سکونتگاه‌های روستایی در شرایط بحرانی. فصلنامه مسکن و محیط روستا. شماره 158: 131- 145.

لطیفیان، سعیده؛ 1384. استراتژی‌ها و روش‌های برنامه ریزی استراتژیک، تهران: وزارت امور خارجه.

مرکز آمار ایران، سالنامه آماری استان خراسان رضوی، 1395

ملک زاده، ندا؛ بزاززاده، مهدی؛ رفیعیان، مجتبی؛ 1395. شناسایی و تحلیل عوامل کلیدی مؤثر بر توسعۀ شهری با رویکرد آینده نگاری (مطالعه موردی: کلانشهر کرج). جغرافیا و توسعۀ فضای شهری. 3(2): 35- 52.

میرزاعلی، محمد؛ نظری، عبدالحمید؛ اونق، مجید؛ 1397. سنجش ابعاد کالبدی تاب آوری جوامع روستایی در مواجهه با سیل (مطالعه موردی: حوضه آبخیز گرگانرود). برنامه ریزی توسعه کالبدی. 3(7): 133-111.

نودهی، علی؛ 1396. سنجش میزان تاب آوری مؤلفه‌های اقتصادی اجتماعی خانوارهای روستایی در مقابل مخاطرات طبیعی با تأکید بر خشکسالی (مورد مطالعه دهستان قهستان، شهرستان درمیان). پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: مفید شاطری، دانشگاه بیرجند، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.

نوروزی، اصغر؛ 1398. سنجش میزان تاب آوری سکونتگاه‌های روستایی در برابر مخاطرات محیطی (مطالعه موردی: بخش بلداجی). برنامه‌ریزی توسعه کالبدی. 4(3): 88-73.

نوری، سیدهدایت؛ سپهوند، فرخنده؛ 1395. تحلیل تاب آوری سکونتگاه‌های روستایی دربرابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر زلزله (مورد مطالعه: شهرستان بروجرد)ِ دهستان شیروان. پژوهش‌های روستایی. 7(2): 275- 285.

ویسی، فرزاد؛ شاکری، بهار؛ 1396. ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی سکونتگاه‌های روستایی از دیدگاه دهیاران (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان مریوان). فصلنامه امداد و نجات. 8(4): 1-22.

Ainuddin, S., Routray, J. K., 2012. Community resilience framework for an earthquake prone area in Baluchistan. International Journal of Disaster Risk Reduction, 2(1): 25-36.

Arouri, M. C. Nguyen, A. B.Youssef., 2015. Natural disasters, household welfare, and resilience: evidence from rural Vietnam. World development, 70: 59-77

Blaikie, P., Cannon, T., Davis, I., Wisner, B., 2005. At Risk: Natural Hazards, People’s Vulnerability and Disasters, Taylor & Francis e-Library, USA.

Cutter S. L.; Mitchell J.T.; Scott M.S., 2008. “Revealing the vulnerability of people and places: A case study of Georgetown County”. South Carolina, Annals of the Association of American Geographers. 90: 1-19.

Foundation of Development Tomorrow., 2005. Methods of Technology Foresight, Knowledge Light Technology Development Institute, Tehran.

Godet, M., Roubelat, F., 1996. Creating the future: the use and misuse of scenarios. Long range planning, 29(2): 164-171.

Godschalk, D. R., 2003. Urban Hazard Mitigation: Creating Resilient Cities, Natural Hazards Review, 4(3): 136-143.

Hwang, Sh.H., 2017. Resilience and Sustainability of Rural Areas A Case Study of the Indigenous Laiji Village, Rural Planning Seminar .9-10.

Manyena, S. B., 2006. The concept of resilience revisited. Disasters, 30(4), 434-450.

Manyena, S., Bernard., 2014. Disastre resilience:A question of multiple faces and multiple spaces? Internayional journal of disastre risk reduction , 210-224.

Manyena, S.B., OBrien, G., OKeefe, Rose, J., 2011. Diaster resilience:abounce back or bounce forward ability, Local Environment, 16: 417-424.

Mitchell, T., Harris, K., 2012. Resilience: a risk management approach, background note, ODI

Neuma, W., 2007. Social research methods, 6thed. Upper Saddle River, NJ: Pearson education, London.

Robin S. Cox., Hamlen, M., 2015. Community Disaster Resilience and the Rural Resilience Index American Behavioral Scientist, 59(2): 220

Schouten, M., Vander, H., Ma., Heijman, W., 2009. Resilience of socialecological systems in European rural areas: theory and prospects, paper prepared for presentation at the 113theaae seminar , the role of knowledge, innovation and human capital in multifunctional agriculture and territorial rural, Belgrade, Republic of Serbia,.

Skerratt, S., 2013. Enhancing the analysis of rural community resilience: Evidence from community land ownership. Journal of Rural Studies, 31: 36- 46.

Vasquez-Leon, M. C. T., West, Finan, T. J., 2003. A comparative assessment of climate vulnerability: agriculture and ranching on both sides of the US–Mexico border. Global Environmental Change, 13(3): 159-173.

Young, C., 2007. Housing Microfinance: Designing a Product for the Rural Poor, Centre for Microfinance Working Paper Series, 2 (19): 45-57.

Zhou, H., Wan, J., Jia, H., 2010. Resilience to natural hazards: a geographic perspective. Natural Hazards, 53(1): 21-41.