واکاوی و تبیین جایگاه مصطلحات علت و حکمت در استنباط احکام

فقه و اصول

مقاله 2، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 124، خرداد 1400، صفحه 46-25   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v53i1.76993

نویسندگان

سجاد داورپناه مقدم^{* 1}؛ موسی حکیمی صدر²

¹دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

²حکیم سبزواری

چکیده

برخی از روایات و آیات دربردارنده احکام، معلَّل به تعلیلاتی هستند که فقها آن‌ها را با دو نامگذاری حکمت و علت تقسیم کزده‌اند. چنانچه چیزی علت قلمداد شود، برخلاف حکمت، معمِّم و مخصِّص حکم خواهد بود. در این مقاله سعی بر آن است اساس این تقسیم‌بندی، مفهوم و ویژگی‌های متفاوت و متشابه حکمت از علت باز شناخته شود. ظاهر امر، نشان‌دهندۀ سبق ذهنی فقیه به‌جهت شهرت فتوا، روایات خاص و همچنین روحیۀ احتیاط در تقسیم تعلیلات به علت و حکمت است.

کلیدواژه‌ها

حکمت حکم؛ علت حکم؛ احکام معلل؛ تعلیل احکام

مراجع

قرآن کریم

آلوسی، محمودبن‌عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، علی عبدالباری عطیة، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.

آمدی، علی‌بن‌محمد، الإحکام فی اصول الأحکام، عبدالرزاق عفیفی، بیروت‌دمشق: مکتب الإسلامی، بی‌تا.

ابن‌ابی‌زمنین، محمدبن‌عبدالله، تفسیر إبن أبی زمنین، چاپ اول، بیروت: دارالکتاب العلمیه، 1424ق.

ابن‌اثیر، مبارک‌بن‌محمد، النهایة فی غریب الحدیث والأثر، چاپ اول، قم: اسماعیلیان، بی‌تا.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، چاپ دوم، قم: اسلامی، 1410ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، من لا یحضره الفقیه، چاپ دوم، قم: اسلامی، 1413ق.

ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد، مسند الإمام أحمد بن حنبل، به‌تحقیق: شعیب الأرنؤوط - عادل مرشد، مؤسسة الرسالة، 1421ق.

ابن‌حیون، نعمان‌بن‌محمد، دعائم الإسلام، چاپ دوم، قم: آل بیت(ع)، 1385.

بستان، «تحقیقی دربارۀ علت و حکمت احکام شرعی»، پژوهش‌های اصولی، شمارۀ11، زمستان1390، صص63تا92.

جصاص، احمدبن‌علی، احکام القرآن، محمدصادق قمحاوی، چاپ اول، بیروت: دارالإحیاء التراث العربی، 1405ق.

جمعی از مؤلفان، مجلۀ فقه اهل بیت، چاپ اول، قم: دایرة المعارف فقه اسلامی، بی‌تا.

حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة‌، چاپ اول، قم: آل بیت(ع)، 1409ق.

حکیم، محمدتقی، الأصول العامة فی الفقه المقارن‏، چاپ دوم، قم: مجمع جهانی اهل بیت(ع)، 1418ق.

حویزی، عبدعلی‌بن‌جمعه، تفسیر نور الثقلین، سیدهاشم رسولی محلاتی، چاپ چهارم، قم: اسماعیلیان، 1415ق.

خویی، ابوالقاسم، مصباح الأصول(مباحث حجج و امارات)، واعظ حسینی بهسودی، محمد سرور، چاپ پنجم، قم: مکتبة الداوری، 1417ق.

نائینی، محمدحسین، اجود التقریرات، به‌تقریر: ابوالقاسم خویی، چاپ اول، قم: مطبعة العرفان، 1352.

شبیری زنجانی، موسی، کتاب نکاح، چاپ اول، قم: مؤسسۀ پژوهشی رأی پرداز، 1419ق.

شبیری زنجانی، موسی ، کتاب خمس، چاپ اول، قم: مؤسسۀ پژوهشی رأی پرداز، بی‌تا.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، الانتصار فی انفرادات الإمامیة‌، چاپ اول، قم: اسلامی، 1415ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ اول، قم: کتابفروشی داوری، 1410ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی ، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، چاپ اول، قم: اسلامی، 1413ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام‌، عباس قوچانی، علی آخوندی، چاپ هفتم، بیروت: دارلإحیاء التراث العربی، 1404ق.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم: اسلامی، 1417ق.

طوسی،محمدبن‌حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، چاپ اول، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1390.

طوسی،محمدبن‌حسن ،  الخلاف، چاپ اول، قم: اسلامی، 1407ق.

طوسی،محمدبن‌حسن ، المبسوط فی الفقه الإمامیه، سیدمحمدتقی کشفی،چاپ سوم، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة(ط-الحدیثة)، ابراهیم بهادری، چاپ اول، قم: امام صادق(ع)، 1420ق.

غزالی، محمدبن‌محمد، المستفصی فی علم الأصول، عبدالإسلام عبدالشافی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1417ق.

کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی(ط-الإسلامیة)، علی‌اکبر غفاری، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام‌، عبدالحسین محمد علی بقال، چاپ دوم، قم: اسماعیلیان، 1408ق.

محقق داماد، محمد، کتاب الصلاة، مؤمن قمی، چاپ دوم، قم: اسلامی، 1416ق.

مصباح، محمدتقی، آموزش فلسفه، چاپ اول، تهران: امیرکبیر، 1378.

مکارم شیرازی، ناصر، بررسی طرق فرار از ربا، چاپ اول، قم: بی‌نا، بی‌تا.

مکارم شیرازی، ناصر ،  القواعد الفقهیه، چاپ سوم، قم: مدرسۀ امام امیرالمؤمنین(ع)، 1411ق.

مکارم شیرازی، ناصر ، کتاب‌النکاح، محمدرضا حامدی، مسعود مکارم، چاپ اول، قم: مدرسۀ امام علی(ع)، 1424ق.

نائینی، محمدحسین، رسالة فی حکم اللباس المشکوک فیه- رسالة الصلاة فی المشکوک(ط-الحدیثة)، جعفر الغروی النائینی، چاپ اول، قم: آل بیت(ع)، 1418ق.