بررسی اعتباری‌بودن علم اصول فقه و تغییر در موضوع آن بر مبنای نظریۀ اعتباریات علامه طباطبایی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 1، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 124، خرداد 1400، صفحه 9-24   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v53i1.76571

نویسندگان

زهرا آتشی^{* 1}؛ محمد جواد سلمانپور²؛ محمد بنیانی³

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد فقه و مبانی حقوق دانشگاه شیراز

²دانشیار دانشگاه شیراز

³دانشیار دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

نظریۀ اعتباریات از ابتکارات علامه طباطبایی است. وی با طرح این نظریۀ، تأثیرات بسزایی را در علوم گوناگون به وجود ‌آورده و درهای جدیدی را گشوده است. علم اصول فقه نیز از این نظریه تأثیرات زیادی پذیرفته است. علامه طباطبایی اصول فقه را علمی اعتباری معرفی و تمایز در این علوم را برخلاف علوم حقیقی در غایت و هدف آن دانسته است. همچنین علامه، اصول فقه را علمی می‌داند که از قواعد تعیین‌شده نزد عقلا سخن می‌گوید که این نیز از نتایج نظریۀ اعتباریات است. هرچند این نظریه مسائل متعددی از اصول فقه را حل کرده ولی اشکالاتی نیز متوجه آن است؛ ازجمله اینکه در اعتباری‌بودن علم اصول، نحوۀ نام‌گذاری علوم، سیرۀ عقلا و اعتبار آن تردید وجود دارد. در مقالۀ پیش‌رو با روش تحلیلی‌توصیفی، این تغییر در موضوع علم اصول فقه، بیان و نقدهایی مطرح شده است.

کلیدواژه‌ها

علامه طباطبایی؛ اصول فقه؛ موضوع اصول فقه؛ اعتباریات

مراجع

آخوند خراسانى، محمدکاظم‌بن‌حسین، کفایة الأصول، قم: آل البیت(ع)، 1409ق.

آقایی بجستانی، مریم، روحانی مقدم، محمد، ترحمی، زهرا، «بازپژوهی حجیت خبر واحد با استناد به سیرۀ عقلا»، پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، شمارۀ50، زمستان1396، ص40تا46.

آملی لاریجانی، صادق، ). فلسفه‌ی علم اصول جلد اول: کلیات، شناخت علم اصول و فلسفه‌ی آن، چاپ اول، قم: مدرسۀ علمیه حضرت ولی عصر، 1393.

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، الشفاء (المنطق)، قم: مکتبة آیةالله المرعشى، 1404ق.

اصفهانى، محمدحسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، بیروت: آل البیت(ع) لاحیاء التراث، 1429ق.

جاویدی، مجتبی، «جایگاه سیرۀ عقلا در فقه جزایی امامیه»، پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، شمارۀ33، پاییز1392، صص35تا54.

حائرى اصفهانى، محمدحسین، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة، قم: دار احیاء العلوم الاسلامیه، 1404ق.

حسنی، ابوالحسن، «هویت دینی علوم اعتباری و مؤلفه‌های آن»، ذهن، شمارۀ26، تابستان1385، صص81تا102.

حیدرى، علی‌ نقی، اصول الاستنباط، قم: لجنة ادارة الحوزة العلمیه‏، 1412ق.

خمینى، روح‌الله، الرسائل، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان‏،1410ق.

خمینى، روح‌الله ، انوار الهدایة فی التعلیقة على الکفایة، تهران: تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)‏، 1415ق.

خویى، ابوالقاسم، محاضرات فی أصول الفقه، قم: دار الهادى للمطبوعات،1417ق.

دکامی، سردار، تطور تاریخی تمایز علوم نزد منطق‌دانان، (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران) تهران، 1384.

صدر، محمدباقر، مباحث الأصول، قم: مکتب الإعلام الإسلام، 1408ق.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فى الأسفار العقلیة الأربعة (با حاشیۀ علامه طباطبائى)، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

صرامی، سیف‌الله، «جایگاه ادراکات حقیقی و اعتباری در علم اصول فقه نزد علامه طباطبایی»، مجلۀ پژوهش و حوزه، شمارۀ27 و 28، پاییز و زمستان1385، صص 236تا287.

طباطبایى، محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران: صدرا، 1364.

طباطبایى، محمدحسین ، حاشیة الکفایة، قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، بی‌تا.

طباطبایى، محمدحسین ، مجموعة رسائل العلامة الطباطبائى، قم: باقیات، بی‌تا.

عابدی شاهرودی، علی، «علم اصول بر پایۀ نقد اعتباریات و تحقیق عناصر و قضایای حقیقی»، پژوهش‌های اصولی، شمارۀ21، تابستان1393،  صص 8 تا 38.

علامه حلى، حسن بن یوسف، نهایة الوصول الى علم الأصول، قم: موسسه الامام الصادق (ع)، 1425 ق.

غلامی، رضا، «معنا، مبنا و پیشینۀ طبقه‌بندی علوم در تمدن اسلامی و ایده‌ای برای دست‌یابی به طبقه‌بندی جدید علوم سیاسی»، فصلنامۀ تحقیقات بنیادین علوم انسانی، سال دوم، شمارۀ۲، تابستان۱۳۹۵، صص53 تا 85.

فیاضی، مسعود، «ماهیت احکام امضایی (از رهگذر بررسی تطبیقی آرای محقق اصفهانی و امام خمینی) در پیرامون فلسفۀ اصول فقه با نگاهی به آرای شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی،1392، ص365تا402.

فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، تهران: دانشگاه تهران، 1388.

کمره‌اى، محمدباقر، أصول الفوائد الغرویة فی مسائل علم أصول الفقه الاسلامى، تهران: مطبعه فردوسی‏، بی‌تا.

محمدى، على، شرح اصول فقه، قم: دارالفکر، 1387.

محمدی، صادق، «نگاهی به نظریۀ اعتباریات و رابطۀ آن با علوم انسانی»، در فیاضی، مسعود، پیرامون فلسفۀ اصول فقه با نگاهی به آرای شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1392، صص317تا364.

مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى، فرهنگ‌نامۀ اصول فقه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیۀ قم، 1389.

مظفر، محمدرضا، أصول الفقه، قم: اسلامى،1430ق.

مکارم شیرازى، ناصر، انوار الأصول، قم: مدرسه الامام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، 1428ق.

میرزاى قمى، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن، قوانین الأصول، تهران: بی‌نا، 1378ق.

نایینى، محمدحسین، فوائد الاُصول، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه قم‏، 1376.

هاشمی، حمیدرضا، ادراکات اعتباری از دیدگاه علامه طباطبایی و تأثیر آن در علم اصول فقه، چاپ اول، تهران: طراوت، 1390.

یزدانی‌مقدم، احمدرضا، «کاربرد و توجیه «نظریۀ ادراکات اعتباری» در تفسیر المیزان» یک تحلیل مقایسه‌ای، حکمت اسلامی، شمارۀ1، سال چهارم، بهار1396، صص31تا50.