بررسی ساخت واژه‌ای، دستوری و معنایی فرایند تکرار در زبان فارسی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 48، شماره 2 - شماره پیاپی 189، شهریور 1394، صفحه 81-112   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v48i2.40486

نویسندگان

محرم رضایتی کیشه خاله^* ؛ بهروز سلطانی

دانشگاه گیلان

چکیده

از مسائل مهم فرایند تکرار در زبان فارسی، شناسایی و معرفی الگوهای متنوع آن است. در این مقاله با استخراج قریب به 1500 واژۀ مکرر از فرهنگ‌ها و بررسی ساخت واژه‌ای، دستوری و معنایی آن ها به دسته‌بندی آن ها پرداخته‌ایم. از نظر ساخت‌واژه‌ای، الگوهای مختلف تکرار کامل (اعم از افزوده و ناافزوده) و ناقص (اعم از پیشوندی و پسوندی) مورد بررسی قرار گرفت. بررسی‌های دستوری الگوها نشان می‌دهد پایه‌هایی که متعلق به طبقه‌های مختلف دستوری هستند، در فرایند تکرار می‌توانند دچار تغییرات دستوری شوند. از لحاظ معنایی، بررسی معانی مرکزی کلمات مکرر مشخص می‌سازد که الگوها از یک تا چندین معنای مرکزی در پایه‌های مختلف ایجاد می‌کنند. اما کانونی‌ترین و مرکزی‌ترین معنای واژه‌های مکرر در بیشتر موارد نوعی معنی ناپسند و تقلیل‌گرایانه و یا افزاینده است که در پس‌زمینۀ معنای ظاهری و مجازی تداعی می‌شود. از لحاظ سبکی بسیاری از الگوهای تکرار کامل، هم در زبان رسمی و هم در زبان عامیانه کاربرد دارند امّا بیشتر الگوهای تکرار ناقص در زبان عامیانه رایج‌ترند.

کلیدواژه‌ها

ساخت‌واژه؛ معنا؛ فرایند تکرار؛ تکرار کامل؛ تکرار ناقص

مراجع

ابوالقاسمی، محسن. (1389). دستور تاریخی زبان فارسی. تهران: سمت.

افراشی، آزیتا. (1386). ساخت زبان فارسی. تهران: سمت.

انوری، حسن. (1386). فرهنگ بزرگ سخن. دورۀ 8 جلدی. تهران: سخن.

دهخدا، علی‌اکبر. (1373). لغت‌نامه. زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی. دورة 16جلدی. تهران: دانشگاه تهران.‬‬‬

ذاکری، مصطفی. (1381). اتباع و مهملات در زبان فارسی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

راسخ‌ مهند، محمد. (1388). «بررسی معنایی تکرار در زبان فارسی». مجلة زبانشناسی. شمارة 44. صص74-65.

شقاقی، ویدا. (1391). مبانی صرف. تهران: سمت.

شقاقی، ویدا؛ حیدرپور بیدگلی، تهمینه. (1390). «رویکرد بهینگی به فرایند تکرار با نگاهی بر واژه‌های مکرر فارسی». پژوهش‌های زبانشناسی. دانشگاه اصفهان. سال 3. شمارۀ 1. بهار و تابستان. صص 66-45.

عمید، حسن. (1382). فرهنگ عمید. تهران: امیرکبیر.

فرشیدورد، خسرو. (1382). دستور مفصل امروز. تهران: سخن.

گلفام، أرسلان؛ غلامرضا محیی‌الدین قمشه‌ای. (1391). «تصویرگونگی دوگان‌ساخت‌ها در زبان فارسی: طبقه‌بندی معنایی». فصلنامۀ پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی. دورۀ 3. شمارۀ 1 (پیاپی 9). بهار. صص 172-153.

ماهوتیان، شهرزاد. (۱۳۸۲). دستور زبان فارسی از دیدگاه رده‌شناسی. ترجمة مهدی سمائی. تهران: مرکز.

مدرّسی، فاطمه. (1386). از واج تا جمله: فرهنگ زبان‌شناسی- دستوری. تهران: چاپار.

معین، محمد. (1382). فرهنگ فارسی. به اهتمام عزیزالله علیزاده. تهران: دیدگاه.

مقربی، مصطفی. (1372). ترکیب در زبان فارسی. تهران: توس.

نغزگوی کهن، مهرداد. (1389). «چگونگی شناسایی موارد دستوری‌شدگی». مجلۀ پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی. شمارة 2. صص 165- 149.

همایونفرخ، عبدالرحیم. (1364). دستور جامع زبان فارسی. به کوشش رکن‌الدین همایونفرخ. هفت جلد در یک مجلد. تهران: مطبوعات علی‌اکبر علمی.

وحیدیان کامیار، تقی. (1375). فرهنگ نام‌آواها در فارسی. مشهد: دانشگاه فردوسی.

وحیدیان کامیار، تقی. (1380). دستور زبان فارسی (1). با همکاری غلامرضا عمرانی. تهران: سمت.

وفایی، عباسعلی؛ آلبوغبیش، عبدالله. (1390). «بررسی روش تکرار در ساخت واژه در زبان فارسی». پژوهشنامة زبان و ادب فارسی (گوهر گویا). سال 5. شمارۀ1 (پیاپی 17). بهار. صص 16-1.

Ghaniabadi, Saeed, Ghomeshi, Jila & Sadat-Tehrani, Nima. (2006). "Reduplication in Persian: A morphological doubling approach". In proceeding of the 2006 Annual Conference of the Canadian Linguistic Association. (Ling.uwo.ca/ publications/CLA2006/Ghaniabadi_etal.pdf).

Hopper, PJ. (1991). "on some principles of grammaticalization". In Traugotte. c. &Heine B. (Eds). Approches to grammaticalization. Vol.I.A Amsterdam/ Philadelphia: Johan Benjamins. 17- 35.

Hurch, Bernhard. (2005). Studies on Reduplication, Volume 28 of Empirical Approaches to Language Typology [EALT], Publisher: Walter de Gruyter.

Inkelas, Sharon. (2006). "Reduplication". In Keith Brown (ed. in chief), Encyclopedia of Languages and Linguistics, Vol. 10, second edition, pp. 417–419. Oxford. Elsevier.

Khanjan, Alireza, Batool Alinezhad. (2010). "A Morphological Doubling Approach to Full Reduplication in Persian". SKY Journal of Linguistics23, 169-198.

Marantz, Alec. (1982). "Re Reduplication. Linguistic Inquiry", Vol. 13, No. 3 (summer, 1982), pp. 435-482. Published by: The MIT Press. Stable URL: http://www.jstor.org/stable/4178287

Matthews.P.H (Peter, Hugoe). (1991). Morphology, 2nd ed. - Cambridge University press, United Kingdom.

McCarthy, John and Alan S. Prince. (1986). Prosodic Morphology. Department of Linguistics. Department of Linguistics & RuCCS. University of Massachusetts... Stable URL: ruccs. rutgers.edu/ftp/pub/papers/pm86all.pdf

Sarraf, Ramin. "Echo-word reduplication in Persian". Manuscript, Department of Linguistics, University of Texas.

Spenser, Andrew. (1991). Morphological Theory: An Introduction to word structure in Generative Grammar, Oxford: Blackwell.

Trask, R.I. (1997). A Student's Dictionary of language and linguistics. London: Amold a member of the Headline Group.

Velupillai, Viveka. (2012). An Introduction to Linguistic Typology, Benjamins Publishing.