مفهوم‌شناسی معتوه در فقه فریقین و ضمان وی در قانون مجازات

فقه و اصول

مقاله 4، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 124، خرداد 1400، صفحه 97-73   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v53i1.79687

نویسنده

مینا سعیدی^*

دانش آموخته کارشناسی ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه قم

چکیده

تبیین معنای عته و معتوه به‌عنوان یکی از واژگان پرکاربرد و مصطلح فقهی و بررسی ملاک تشخَّص این مفهوم به‌جهت تعیین مصادیق آن، امری ضروری است که به‌عنوان هدف این نوشتار انتخاب شده است. بررسی تعاریف لغوی و اصطلاحی، ارزیابی روایات موجود و تحلیل کلام فقها ذیل بررسی این روایات و کشف رابطۀ عته و جنون، شاکلۀ تدوین این امر قرار گرفته است. انتخاب تنها مفهوم جنون به‌عنوان شاخصۀ عدم مجازات کیفری در کتاب قانون، ضرورت مفهوم‌شناسی عته به‌عنوان قرین جنون در فقه را دو‌چندان می‌نمایاند. ثمرة این تحقیق، دست‌یافتن به تعریف معتوه با عنوان کلی «نقصان عقل» است که نسبت آن با جنون در معنای مصطلح فقهی (هر عارضۀ درونی که سبب اختلال در قوای عقلانی و قوۀ تمیز در زمینۀ فعل ارتکابی شود)، عموم و خصوص من وجه است؛ لذا گروهی دچار اختلال روانی تحت‌عنوان معتوه همچون مجنون، با ملاک مشخص‌شده از طرف شارع از شمول تکلیف و اعمال مجازات خارج می‌شوند.

کلیدواژه‌ها

معتوه؛ مجنون؛ فقه شیعه و اهل‌سنت؛ نقصان عقل؛ ضمان معتوه

مراجع

قرآن مجید

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین، کتاب الفراق مقالة فی الطلاق، قم: اسلامی، 1413ق.

آل‌عصفور، حسین‌بن‌محمد، عیون الحقائق الناظرة فی تتمیم الحدائق، قم: اسلامی، 1410ق.

ابن‌ابی‌شیبه، عبدالله‌بن‌محمد، مصنف، ریاض: مکتبة الرشد، 1409ق.

ابن‌اثیر، مبارک‌بن‌محمد، جامع الأصول فی أحادیث الرسول، بی‌جا: مکتبة الحلوانی، 1391ق.

ابن‌الملقن، عمربن‌علی، التوضیح لشرح جامع الصحیح، دمشق: دارالنوادر، 1429ق.

ابن‌الملک، محمد، شرح المصابیح، بی‌جا: إدارة الثقافة الإسلامیة، 1433ق.

ابن‌الموقت، محمد، التقریر و التحبیر علی تحریر الکمال بن همام، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1403ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، المقنع، قم: موسسه امام هادی، 1415ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، من لایحضره الفقیه، قم: اسلامی، 1413ق.

ابن‌بطال، علی‌بن‌خلف، شرح الصحیح البخاری، ریاض: مکتبة الرشد، 1423ق.

ابن‌حزم، علی‌بن‌احمد، المحلی بالاثار، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.

ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد، مسند احمد، بیروت: دارصادر، بی‌تا.

ابن‌رفعه، احمدبن‌محمد، کفایة النبیه فی شرح التنبیه، بی‌جا: دارالکتب العلمیة، 2009م.

ابن‌عابدین، محمدامین‌بن‌عمر، الدر المختار، بیروت: دارالفکر، 1412ق.

ابن‌عبدالبر، یوسف‌بن‌عبدالله، التمهید لما فی الموطا من المعانی و الاسانید، مغرب: وزارة الأوقاف، 1387ق.

ابن‌عبدالبر، یوسف‌بن‌عبدالله ، الکافی فی فقه اهل المدینة، ریاض: مکتبة الریاض الحدیثة، 1400ق.

ابن‌ماجه، محمدبن‌یزید، سنن ابن ماجه، بی‌جا: دارالرسالة العالمیة، 1430ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، بیروت: دارصادر، 1414ق.

ابن‌نجیم، زین‌الدین‌بن‌ابراهیم، الاشباه و النظائر لابن نجیم. بیروت: دارالکتب العلمیة، 1419ق.

ابو‌داوود، سلیمان‌بن‌اشعث، سنن ابی داود، بیروت: المکتبة العصریة، بی‌تا.

ابومالک، کمال، صحیح فقه السنة و ادلته و توضیح مذاهب الائمة، مصر: المکتبة التوفیقیة، 2003م.

إثیوبی، محمدبن‌علی، ذخیرة العقبی، بی‌جا: دارالمعراج، 1416تا1424ق.

افندی، علی حیدر، درر الاحکام، بی‌جا: دارالجیل، 1411ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، کتاب المکاسب، قم: کنگره بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415ق.

انصاری شیرازی، قدرت‌الله، موسوعة أحکام الأطفال و أدلتها، قم: مرکز فقهى ائمۀ اطهار، 1429ق.

بخاری حنفی، عبد العزیزبن‌احمد، کشف الاسرار شرح اصول البزودی،‌ بی‌جا: دارالکتب الاسلامی، بی‌تا.

بِرماوی، محمدبن‌عبدالدائم، اللامع بشرح جامع الصحیح، سوریه: دارالنوادر، 1433ق.

بغوی، حسین‌بن‌مسعود، التهذیب فی فقه الامام الشافعی، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1418ق.

بهوتی، منصوربن‌یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، بی‌جا: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.

بیهقی، احمدبن‌حسین، سنن الکبری، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1424ق.

تفتازانی، مسعودبن‌عمر، شرح التلویح علی التوضیح، مصر: مکتبة صبیح، بی‌تا.

جمعى از پژوهشگران زیر نظر هاشمی شاهرودى، موسوعة الفقه الاسلامی طبقاً لمذهب اهل‌بیت(ع)، قم: دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‌بیت(ع)‌، 1423ق.

حاکم نیشابوری، محمد‌بن‌عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1411ق.

حدادی، ابوبکربن‌علی، الجوهرة النیرة علی مختصر القدوری، بی‌جا: المطبعة الخیریة، 1322ق.

حر عاملی، محمد، وسائل الشیعة، قم: آل‌البیت، 1409ق.

حسنی، هاشم معروف، نظریة العقد فی الفقه الجعفری، بیروت: منشورات مکتبة هاشم‌، بی‌تا.

حسینی شیرازی، محمد، ایصال المطلب الی المکاسب، تهران: منشورات اعلمی، بی‌تا.

حطاب، محمدبن‌محمد، مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل، بی‌جا: دارالفکر، 1412ق.

حمیری، عبدالله‌بن‌جعفر، قرب الاسناد، قم: آل‌البیت، 1413ق.

خلاف، عبدالوهاب، علم اصول الفقه، بی‌جا: مکتبة الدعوة، بی‌تا.

دارقطنی، علی‌بن‌عمر، سنن، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1417ق.

دارمی، عبدالله‌بن‌عبدالرحمان، سنن، بیروت: دارالبشائر، 1434ق.

دبوسی حنفی، عبدالله‌بن‌عمر، تقویم الأدلة فی أصول الفقه، بی‌جا: دارالکتب العلمیة، 1421ق.

دبیانی، دبیان، المعاملات المالیه اصالة و معاصرة، ریاض: مکتبة الملک فهد الوطنیة، 1432ق.

دمیری شافعی، محمدبن‌موسی، النجم الوهاج فی شرح المنهاج، جده: دارالمنهاج، 1425ق.

دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران، 1345ش.

رافعی قزوینی، عبدالکریم‌بن‌محمد، العزیز شرح الوجیز شرح الکبیر، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1417ق.

رفعت عثمان، محمد، النظام القضایی فی فقه الاسلامی، بی‌جا: دارالبیان، 1415ق.

رملی، محمد، نهایة المحتاج الی شرح المنهاج، بیروت: دارالفکر، 1404ق.

روحانی، صادق، فقه الصادق(ع)، قم: مدرسۀ امام صادق(ع)، 1412ق.

زامل، عبدالمحسن، شرح القواعد السعدیة، ریاض: داراطلس الخضراء، 1422ق.

زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق: دارالفکر، بی‌تا.

زیلعی حنفی، عثمان‌بن‌علی، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق وحاشیة الشلبی، قاهره: المطبعة الکبرى الأمیریة، 1313.

ساعاتی، احمد، الفتح الربانی لترتیب مسند الامام احمد‌بن‌حنبل، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.

سبحانی، جعفر، نظام الطلاق فی الشریعة الاسلامیة الغراء، قم: مؤسسۀ امام صادق، 1414ق.

سبزواری، عبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم: المنار، 1413ق.

سبکی، علی، ابراز الحکم من حدیث رفع القلم، بیروت: دارالبشائر، 1412ق.

ستایش، محمدکاظم، رسائل فی ولایت الفقیه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1425ق.

سغدی، أبو الحسن علی بن الحسین. النتف فی الفتاوی. صلاح الدین الناهی، اردن: موسسه الرسالة، 1404ق.

سغناقی، حسین‌بن‌علی، الکافی شرح البزدوی، بی‌جا: مکتبة الرشد، 1422ق.

سنیکی مصری، زکریابن‌محمد، تحفة الباری، منحة الباری، ریاض: مکتبة الرشد، 1426ق.

سودونی، قاسم‌بن‌قُطْلُوْبَغَا، مجموع رسائل العلامة قاسم‌بن‌قطلوبغا، سوریه: دارالنوادر، 1434ق.

شاذلی، حسن‌علی، الجنایات فی الفقه الاسلامی دراسة مقارنة بین الفقه الاسلامی و القانون، بی‌جا: دارالکتاب الجامعی، بی‌تا.

شافعی، محمدبن‌ادریس، کتاب الام، بیروت: دارالفکر، 1403ق.

شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، قم: کتابفروشی داوری، 1410ق.

شوشتری، محمدتقی، النجعة فی شرح اللمعة، تهران: کتابفروشی صدوقی، 1406ق.

شیبانی، محمدبن‌حسن، الاصل شیبانی، کراچی: إدارة القرآن والعلوم الإسلامیة، بی‌تا.

شیخی‌زاده، عبدالرحمان، مجمع الانهر فی شرح ملتقی الابحر، بی‌جا: دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.

صاحب‌بن‌عباد، اسماعیل‌بن‌عباد، المحیط فی اللغه‌، بیروت: عالم الکتاب، 1414ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: دارالاحیاء التراث، 1404ق.

صاوی، احمدبن‌محمد، بلغة السالک لأقرب المسالک (حاشیة الصاوی على الشرح الصغیر)، بی‌جا: دارالمعارف، بی‌تا.

صنعانی، عبدالرزاق‌بن‌همام، مصنف عبدالرزاق، هند: المجلس العلمی، 1403ق.

صنعانی، محمدبن‌اسماعیل، التنویر شرح جامع الصغیر، ریاض: مکتبة دارالسلام، 1432ق.

طباطبایی قمی، تقی، الدلائل فی شرح منتخب المسائل، قم: کتابفروشی محلاتی، 1423ق.

_____________، مبانی منهاج الصالحین، قم: قلم الشرق‌، 1426ق.

طباطبایی، علی‌بن محمد، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلایل، قم: آل‌البیت، 1418ق.

طبرانی، سلیمان‌بن‌احمد، مسند الشامیین، بیروت: الرسالة، 1405ق.

طحاوی، احمدبن‌محمد، شرح مشکل الاثار، بی‌جا: الرسالة، 1415ق.

طحاوی، احمدبن‌محمد ، مختصر اختلاف العلماء، بیروت: دارالبشائر الإسلامیة، 1417ق.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد، مجمع البحرین، تهران: مرتضوى‌، 1416ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، الاستبصار، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1390ق.

طوسی، محمدبن‌حسن ، الخلاف، قم: اسلامی، 1407ق.

طوسی، محمدبن‌حسن ، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران: المکتبة المرتضویة، 1387ق.

طوسی، محمدبن‌حسن ، الوسیلة الی نیل الفضیلة، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی، 1408ق.

طوسی، محمدبن‌حسن ، تهذیب الاحکام، تهران: دارالکتب الإسلامیة‌، 1407ق.

طیبی، حسین، شرح المشکاة للطیبی الکاشف عن حقائق السنن، مکه: مکتبة نزار مصطفى الباز، 1417ق.

عاملی، جواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، قم: اسلامی، 1419ق.

عاملی، یاسین عیسی، الاصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة، بیروت: دارالبلاغة، 1413ق.

عبدالرحمن، محمود، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیة، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.

عراقی، ضیاءالدین، شرح تبصرة المتعلمین، قم: دفتر انتشارات اسلامی 1414ق.

عظیم‌آبادی، محمد اشرف، عون المعبود وحاشیه ابن القیم، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقها، الطبعة القدیمة، قم: آل‌البیت، 1388ق.

عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران: امیرکبیر، 1371ش.

عوده، عبدالقادر، التشریع الجنایی الاسلامی مقارنا بالقانون الوضعی، بیروت: دارالکتب العربی، بی‌تا.

عینی، محمودبن‌احمد، البنایة شرح الهدایة، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1420ق.

عینی، محمودبن‌احمد، نخب الأفکار فی تنقیح مبانی الأخبار فی شرح معانی الآثار، قطر: وزارة الأوقاف، 1429ق.

عینی، محمودبن‌احمد ، عمدة القاری فی شرح الصحیح البخاری، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.

غزی ابوالحارث، محمد صدقی، الوجیز فی ایضاح قواعد الفقه الکلیة، بی‌جا: الرسالة، 1416ق.

غزی ابوالحارث، محمد صدقی، موسوعة القواعد الفقهیة، بیروت: الرسالة، 1424ق.

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة، القصاص، قم: مرکز فقهى، 1421ق.

‌‌‌‌‌‌‌‌فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد، کتاب العین، قم: هجرت، 1410ق.

فیومی، احمد بن محمد. المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. ج 1. قم: منشورات دارالرضی، بی‌تا.

فیروزآبادی، محمدبن‌یعقوب، قاموس المحیط، بیروت: الرسالة، 1426ق.

قاری، علی‌بن‌سلطان‌محمد، مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح، بیروت: دارالفکر، 1422ق.

قسطلانی، احمد بن‌محمد، ارشاد الساری، شرح صحیح بخاری، مصر: المطبعة الکبرى الأمیریة، 1323ق.

قطب‌الدین کیدری، محمدبن‌حسین، اصباح الشیعة بمصباح الشریعة، قم: امام صادق، 1416ق.

قیروانی، عبد‌الله بن‌عبدالرحمان، النّوادر والزّیادات على ما فی المدوّنة من غیرها من الأُمهاتِ، بیروت: دارالغرب الإسلامی، 1999م.

کاشف‌الغطاء، جعفربن‌خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم: اسلامی، 1422ق.

کرمانی، محمدبن‌یوسف، الکواکب الدراری فی شرح صحیح بخاری، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1401ق.

کشمیری هندی، محمدانور، عرف الشذی شرح سنن الترمذی، بیروت: دارالتراث العربی، 1425ق.

کشمیری هندی، محمدانور ، فیض الباری علی الصحیح البخاری، بیروت: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.

کشناوی، أبوبکر بن حسن بن عبدالله. اسهل المدارک، شرح إرشاد السالک فی مذهب إمام الأئمة مالک. بیروت: دارالفکر، چاپ دوم، بی‌تا.

کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.

ماوردی، علی‌بن‌محمد، الحاوی الکبیر، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1419ق.

مبارکفوری، أبو العلا محمد عبد الرحمن بن عبد الرحیم. تحفة الأحوذی بشرح جامع الترمذی. ج 10. بیروت: دارالکتب العلمیة، 1424 ـ 1428ق.

مجددی البرکتی، محمد، قواعد الفقه. کراچی: الصدف ببلشرز، 1407ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی، حدود و قصاص و دیات‌، تهران: مؤسسه نشر آثار اسلامى‌، بی‌تا.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی ، مرآة العقول فی شرح اخبار الرسول، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1404ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی ، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار‌، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی، 1406ق.

مجلسی، محمدتقی‌بن‌مقصودعلی،  لوامع صاحبقرانی، قم: اسماعیلیان‌، 1414ق.

مجلسی، محمدتقی‌بن‌مقصودعلی ، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم: موسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور‌، 1406ق.

مدنی کاشانی، رضا، کتاب القصاص للفقهاء و الخواص، قم: اسلامی، 1410ق.

مرعشی نجفی، شهاب الدین، القصاص علی ضوء القرآن و السنة، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی، 1411ق.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم: اسلامی، 1430ق.

مظهری، حسین، المفاتیح فی شرح المصابیح، کویت: دارالنوادر، 1433ق.

مغربی، حسین، البدر التمام شرح بلوغ المرام، بی‌جا: دارهجر، 1414ق.

مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهة، کتاب البیع، قم: مدرسۀ امام على‎بن‌ابى طالب(ع)، 1425ق.

مناوی، محمدعبدالرئوف‌بن‌علی، التیسیر بشرح الجام الصغیر، ریاض: مکتبة الإمام الشافعی، 1408ق.

مناوی، محمدعبدالرئوف‌بن‌علی، فیض القدیر شرح جامع الصغیر، مصر: المکتبة التجاریة الکبرى، 1356ق.

منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی. قم: کیهان، 1409ق.

منسوب به امام رضا، فقه الرضا، مشهد: آل‌البیت، 1406ق.

موسوی اردبیلی، عبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، قم: النشر لجامعة المفید، 1427ق.

نائینی، محمدحسین، المکاسب و البیع، قم: اسلامی، 1413ق.

نجدی، عبدالرحمان‌بن‌محمد، الاحکام شرح اصول الاحکام، بی‌نا، بی‌جا، 1406ق.

النملة، عبدالکریم، الجامع لمسائل اصول الفقه وتطبیقاتها على المذهب الراجح، ریاض: مملکة الرشد، 1420ق.

النملة، عبدالکریم، المهذب فی علم اصول الفقه المقارن، ریاض: مکتبة الرشد، 1420ق.

نووی، یحیی‌بن‌شرف، روضة الطالبین، بیروتدارالکتب العلمیة، بی‌تا.

وجدانی فخر، قدرت‌الله، الجواهر الفخریة فی شرح الروضة البهیة، قم: سماء قلم، 1426ق.

ورغمی تونسی، محمد، المختصر الفقهی، بی‌جا: مؤسسه خلف أحمد الخبتور للأعمال الخیریة، 1435ق.

وزارة الأوقاف والشئون الإسلامیة، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، کویت: طبع الوزارة، 1404ـ1427ق.

منابع اینترنتی

‌‌مکارم شیرازی، ناصر، درس خارج فقه آیت‌الله مکارم، بی‌تا، بحث دیات، جلسۀ هیجدهم، اقسام قتل، تاریخ مشاهده 1 اسفند 1394،www.hozeh.tebyan.net.

مرعشی، محمدحسن، بحثی دربارۀ جنون و مجرم، اسفند 79، تاریخ مشاهده 15 مهر 1394، www.ghavanin.ir.