ساختار شناسی خان های رستم و تارئیل

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 48، شماره 3 - شماره پیاپی 190، آبان 1394، صفحه 1-32   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v48i3.55596

نویسنده

مهوش واحددوست^*

دانشگاه تهران

چکیده

با تعمق در نام حماسۀ پلنگینه پوش اثر شوتا روستاولی ، به طور ضمنی، این حماسه در ارتباط با شاهنامۀ فردوسی قرار می گیرد؛ زیرا در شاهنامۀ فردوسی رستم زرهی از پوست پلنگ یا ببر دارد و همچنین پلنگینه پوشی به کیومرث اسناد داده شده است. تارئیل پهلوان بنیادین حماسۀ پلنگینه پوش نیز جامه ای از پوست پلنگ بر تن دارد که یادآور جامۀ کیومرث در شاهنامه و ببر بیان رستم، پهلوان بنیادین شاهنامۀ فردوسی است. در این جستار نخست حماسۀ پلنگینه پوش معرفی می شود، پس از آن با بحث و بررسی و مقایسۀ عناصر هفت خان رستم و ده خان تارئیل با در نظر گرفتن جابجایی، شکست و دگرگونی در اسطوره ها، به این پرسش پاسخ داده می شود که بر اساس الگوهای پیشنهادی ساختارگرایان،  عناصر خان های تارئیل در حماسۀ پلنگینه پوش شوتا روستاولی چه وجوه اشتراک و چه تفاوت هایی با عناصر خان های رستم در شاهنامۀ فردوسی دارد،. در ضمن نماد های شخصیت (قهرمان) و لباس و نام شخصیت، مکان، نبرد با حیوانات، موجودات شریر (ضدّ قهرمان)، یاریگران، عزیمت، تشرّف و... در این جستار مورد توجه است. نتیجۀ تحقیق نشان می دهد که ساختار هفت خان تارئیل پیچیده تر از هفت خان رستم است زیرا سفر خانی تارئیل در طِیّ چند سفر مقدماتی و اصلی انجام می گیرد. سفر خانی رستم به صورت خطی مستقیم از یک نقطه شروع و در یک نقطه پایان می پذیرد؛ ولی سفر خانی تارئیل به صورت دایره وار از نقطه ای که سفر خانی شروع شده، در همان نقطه نیز به پایان می رسد. رستم با نجات کاووس به هدف خود می رسد، ولی تارئیل با نجات نستان هنوز به مرحلۀ تشرّف نرسیده است. از این رو دو سفر دیگر نیز باید انجام گیرد: 1) سفر به سرزمین تازیان و سپاس گزاری از یاریگر خود و سپس بازگشت به وطن و رسیدن به پادشاهی (مرحلۀ تشرّف) که  آخرین خان وی است. ده خان تارئیل ژرف ساخت عرفانی دارد، در کل، حماسۀ پلنگینه پوش از نوع حماسه های عرفانی مانند حماسۀ گیل گمش است؛ زیرا عشقی عرفانی ساختار کلّی حماسۀ پلنگینه پوش را تشکیل می دهد و سفر خانی چندمرحله ای تارئیل نیز بر محوریت عشق نمادین زنی است که ده خان تارئیل را رقم می زند. در صورتی که محوریت عشق در هفت خان رستم حبّ وطن و عشق به ایران-زمین است.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ پلنگینه پوش؛ رستم؛ تارئیل؛ هفت و ده خان؛ ساختارشناسی

مراجع

آموزگار، ژاله. (1374). تاریخ اساطیری ایران. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت).

اسلامی ندوشن، محمد علی. (1374). داستان داستان‌ها. تهران: آثار.

امیدسالار، محمود. (بهار 1362). «ببر بیان». ایران‌نامه. صص: 447-457.

بهار، مهرداد. (1373). جستاری چند در فرهنگ ایران. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکر روز.

پراپ، ولادیمیر. (1371). ریشه‌های تاریخی قصه‌های پریان. ترجمة فریدون بدره‌ای. تهران: توس.

پیگوت، ژولیت. (1384). اساطیر ژاپن. ترجمۀ باجلان فرخی. چاپ دوم. تهران: اساطیر.

چولوخادزه، آلکساندر. (1386). ریشه‌شناسی و معناشناسی وام‌واژه های ایرانی در حماسۀ «پلنگینه پوش». به راهنمایی دکتر علی‌محمد حق‌شناس. پایان‌نامۀ گروه زبان‌شناسی دانشگاه تهران.

حسینی، مریم؛ شکیبی ممتاز، نسرین. (تابستان 1391). سفر قهرمان در داستان «حمام بادگرد»  بر اساس شیوة تحلیل کمبل و یونگ. ادب‌پژوهی. شمارة بیست و دوم. صص: 33-63.

حق‌پرست لیلا؛ صالحی‌نیا، مریم. (بهار 1394). «رمزگشایی بن‌مایۀ اسطوره‌ای نجات خورشید در هفت‌خان». جستارهای ادبی. ش 188. صص 66-49.

خدیش، پگاه. (1387). ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی. تهران: علمی و فرهنگی.

رضایی دشت ارژنه، محمود. (پاییز و زمستان 1393). «درآمدی بر پیوند «ببر بیان» و کنیۀ «سگزی» در شاهنامه». دوفصلنامۀ ادبیات حماسی. دانشگاه لرستان. سال اول. شمارۀ دوم. صص: 47-72.

رضایی راد، محمد. (پاییز 1383).  «مسیحای شر و تناول شیطانی: تفسیری اسطوره‌شناختی از دراکولای برام استوکر». ارغنون. شمارۀ 25. صص 275 -288.

روستاولی، شوتا. (1379). پلنگینه پوش. ترجمۀ محمدکاظم یوسف‌پور. گیلان: دانشگاه گیلان.

زرین کوب، حمید. ( 1349). «داستان پلنگینه‌پوش». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات مشهد. سال 6. شمارۀ 5. صص 15-23.

سرلو، خوان ادواردو. (1389). فرهنگ نمادها. ترجمۀ مهرانگیز اوحدی. تهران: دستان.

ستاری، رضا. (تابستان 1388). «بررسی شخصیت کاووس بر اساس برخی کردارهای او از دوران باستان تا شاهنامه». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. سال 5. شمارۀ 15. صص 107-122.

سلدن، رامان؛ ویدوسون، پیتر. (1384). راهنمای نظریۀ ادبی معاصر. ترجمۀ عباس مخبر. چاپ سوم. تهران: طرح نو.

شوالیه، ژان؛ گربران، آلن. (1388). فرهنگ نمادها. ج 4. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. چاپ سوم. تهران: جیحون.

فاطمی، سید حسین؛ عرب یوسف‌آبادی. فائزه. (پائیز و زمستان 1390). «ریخت‌شناسی داستان عاشقانۀ  شهسوار پلنگینه‌پوش». پژوهشنامۀ ادب غنایی. دانشگاه سیستان و بلوچستان. شمارۀ هفدهم. صص: 173-190.

فردوسی، ابوالقاسم. (1373، 1388). شاهنامه. جلد 2 و جلد 3.  تصحیح سعید حمیدیان. تهران: قطره.

قربان صباغ، محمودرضا. (بهار 1392). «بررسی ساختار در هفت خان رستم؛ نقدی بر کهن الگوی قهرمان». جستارهای ادبی. شمارۀ 180. صص: 27-57.

کریستنسن، آرتور. (1350). کارنامـۀ شـاهان در روزگـار ایـران باسـتان. ترجمـة بهمـن سرکاراتی و باقر میرخانی. چاپ اول. تبریز: دانشگاه تبریز.

ــــــــــــــــ . (1355). کیانیان. ترجمة ذبیح‌الله صـفا. چاپ چهارم. تهـران: بنگـاه ترجمـه و نشر کتاب.

کوپــر، جــی. ســی. (1386). فرهنــگ مصــور نمادهــای ســنتی. ترجمــۀ ملیحــه کرباســیان. تهران: فرشــاد.

مختاری، محمد. (1393). اسطورۀ زال (تبلور تضاد و وحدت در حماسۀ ملّی). چاپ دوم. تهران: توس.

نبی‌لو، علیرضا. (زمستان 1390). «بررسی ساختار روایی هفت‌خان رستم». پژوهشنامۀ زبان و ادب فارسی (گوهر گویا). سال پنجم. شمارۀ 4. پیاپی20. صص: 93-118.

واحددوست، مهوش. (1387). نهادینه‌های اساطیری در شاهنامۀ فردوسی. چاپ دوم. تهران: سروش.

واحددوست، مهوش؛ دلایی میلان، علی (پاییز 1390). «بررسی ساختاری خان و هفت خان در شاهنامه و اسطوره‌ها». فصلنامۀ زبان و ادبیات دانشگاه خوارزمی. سال 19. شمارۀ 71. صص: 137-160.

یاحقّی، محمدجعفر. (1368). سوگنامۀ سهراب. تهران: توس.

_________  (1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

Cholokashvili, Rusudan. (2012). “Interrelatedness of Deity of Tar-Young and The Knight in the Panther's Skin”. International Symposium; Contemporary Issues of Literary Criticism Medieval Literary Processes. Europe, Asia, Georgia. Dedicated to 300th anniversary from the first printed; publication of Shota Rustaveli’s Poem ’The Knight in the Panther's Skin’ Volume I; Editor: Irma Ratiani; Iv. Javakhishvili Tbilisi State University; Shota Rustaveli Institute of Georgian Literature; 2012; Institute of Literature Press. ISBN 978-9941-0-3961-4.      

www.rustaveli.org.ge

Cirlot, Y. E.) 2002) . A Dictionary of Symbols. Forward by Herbert Read, London: Routledge. second edition.

Gamsakhurdia, Zviad . (1991). (ვეფხისტყაოსნის სახისმეტყველება); Vepkhistkaosnis Sakhismetkveleba (ზვიად გამსახურდია_); Metsniereba (نشر علم. Tiblisi; Georgia (کتاب به زبان گرجی (

Hodder, lan. )2006(. The leopard tale, revealing the myeteries of turkeys ancient ‘town’. London: Thames & Hudson.

Kvantaliani, Sharlot. (2012). “Symbolic Interpretation of Mountain- Ridge in the Vepkhistaqaosani”. International Symposium; Contemporary Issues of Literary Criticism Medieval Literary Processes. Europe, Asia, Georgia. Dedicated to 300th anniversary from the first printed; publication of Shota Rustaveli’s Poem ’The Knight in the Panther's Skin’ Volume I; Editor: Irma Ratiani; Iv. Javakhishvili Tbilisi State University; Shota Rustaveli Institute of Georgian Literature; 2012; Institute of Literature Press. ISBN 978-9941-0-3961-4