بازخوانی داستان جمشید بر پایة روابط گفتمان های مهری-زردشتی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 48، شماره 3 - شماره پیاپی 190، آبان 1394، صفحه 33-62   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v48i3.52524

نویسندگان

علیرضا قاسمی^* ؛ علیرضا نیکویی؛ رضا چراغی

دانشگاه گیلان

چکیده

جمشید تنها شخصیّت اساطیری است که در شاهنامه دارای دو دورة زندگیِ کاملاً متفاوت است: در دورة نخستِ زندگی اش با پاک دینی و شکوه تمام ظاهر می شود و در دورة دوم نیز گرفتار سقوط معنوی و مادّی می گردد. بررسی متون اوستایی و پهلوی در مقام منابع مستقیم یا غیرمستقیمِ روایات شاهنامه نیز حاکی از تناقضات و سردرگمیِ این متون دربارة شخصیّت جمشید است. مقالة پیشِ رو درصدد است ضمن اثبات تعلّق جمشید به آیین مهری و واسازی روایات زردشتی، به برجسته سازی تناقضات موجود در این روایات و آشکار کردن نیروهای هم ستیز بپردازد و نقش مناسبات ایدئولوژیک و روابط دو گفتمان مهری و زردشتی را در صورت بندی این داستان تحلیل کند. از این منظر، تناقضات موجود دربارة جمشید بیش از هر چیز ریشه در روابط متغیّرِ سنّت زردشتی با سنّتِ مهری دارد؛ بدین معنا که جمشید نیز همانند بسیاری از عناصر کانونیِ آیین مهری ابتدا مشمول طرد و انکار گفتمان زردشتی واقع می گردد امّا بعدها در اثر چرخش های ایدئولوژیکِ این گفتمان، در آن جذب می شود. رابطة تقابلی- تعاملی گفتمان های زردشتی و مهری در خصوص جمشید، در صورت بندی نهایی این داستان در شاهنامه و بالطبع در روایات زردشتی آشکار است.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ جمشید؛ گفتمان؛ مهری؛ زردشتی؛ تقابل؛ جذب

مراجع

آرمسترانگ، کارن. (1392). تاریخ مختصر اسطوره. ترجمة عباس مخبر. تهران: مرکز.

آموزگار، ژاله. (1376). تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.

ـــــــــــ . (1390). «جم»، فردوسی و شاهنامه‌سرایی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص 337-349.

آموزگار، ژاله و تفضلی، احمد. (1386). اسطورة زندگی زردشت. تهران: چشمه.

استنو، کاترینا. (1383). تصویر دیگری: تفاوت از اسطوره تا پیش‌داوری. ترجمة گیتی دیهیم. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی و مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدن‌ها.

اکبری مفاخر، آرش. (1388). «کردارشناسی اهریمن در پادشاهی جمشید». جستارهای ادبی. سال چهل‌ و دوم. شمارة اوّل (پیاپی 164). صص 83-113.

اوستا. (1385). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. 2 جلد. تهران: مروارید.

ایونس، ورونیکا. (1373). شناخت اساطیر هند. ترجمة محمّدحسین باجلان فرّخی. تهران: اساطیر.

بهار، مهرداد. (1376). جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: فکر روز.

ــــــــــ . (1386الف). ادیان آسیایی. تهران: چشمه.

ــــــــــ . (1386ب). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.

بیرونی، ابوریحان. (1380). الآثار الباقیه عن القرون ‌الخالیه. تصحیح و تعلیق پرویز اذکائی. تهران: میراث مکتوب.

ـــــــــــــــ . (1389). آثار الباقیه عن القرون ‌الخالیه. ترجمة اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.

پورداود، ابراهیم. (1347). یشت‌ها. جلد اوّل. تهران: طهوری.

تفضلی، احمد. (1385). «تعلیقات مترجم». مینوی خرد. تهران: توس.

جمادی، سیاوش. (1385). زمینه و زمانة پدیدارشناسی؛ جستاری در زندگی و اندیشه‌های هوسرل و هایدگر. تهران: ققنوس.

خیّام، عمر بن ‌ابراهیم. (1385). نوروزنامه. تصحیح مجتبی مینوی. تهران: اساطیر.

داستان گرشاسب، تهمورس و جمشید، گلشاه و متن‌های دیگر. (1378). ترجمة کتایون مزداپور. تهران: آگاه.

دوستخواه، جلیل. (1384). «یادداشت‌های مترجم». ایران‌شناخت (بیست گفتار پژوهشی ایران-شناختی). تهران: آگه.

ـــــــــــــــ . (1385). «یادداشت‌های مترجم». اوستا. 2 جلد. تهران: مروارید.

دوشن‌گیمن، ژاک. (1378). اورمزد و اهریمن (ماجرای دوگانه‌باوری در عهد باستان). ترجمة عباس باقری. تهران: فرزان روز.

ــــــــــــــــ . (1385). دین ایران باستان. ترجمة رؤیا منجّم. تهران: علم.

روایت پهلوی. (1367). ترجمة مهشید میرفخرایی. تهران: مؤسّسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زند وهومن یسن و کارنامة اردشیر پاپکان. (1342). ترجمة صادق هدایت. تهران: امیرکبیر.

زنر، آر. سی. (1389). طلوع و غروب زردشتی‌گری. ترجمة تیمور قادری. تهران: امیرکبیر.

سرکاراتی، بهمن. (1350). «پری: تحقیقی در حاشیة اسطوره‌شناسی تطبیقی». دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. شماره‌های 97-100. صص 1-32.

سلطانی، علی‌اصغر. (1392). قدرت، گفتمان و زبان (سازوکارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران). تهران: نی.

شمیسا، سیروس. (1376). طرح اصلی داستان رستم و اسفندیار. تهران: میترا.

صد در نثر و صد در بندهش. (1909). به کوشش دابار. بمبئی.

صدیقیان، مهین‌دخت. (1375). فرهنگ اساطیری- حماسی ایران به روایت منابع بعد از اسلام. جلد اوّل: پیشدادیان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

صفا، ذبیح‌الله. (1383). حماسه‌سرایی در ایران. تهران: فردوس.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه (بر اساس نسخة چاپ مسکو). تهران: علم.

فرنبغ‌دادگی. (1390). بندهش. ترجمۀ مهرداد بهار. تهران: توس.

کارنامة اردشیر بابکان. (1389). به اهتمام محمّدجواد مشکور. تهران: دنیای کتاب.

کتاب سوم دینکرد. (1384). ترجمة فریدون فضیلت. دفتر دوم. تهران: مهرآیین.

کریستن‌سن، آرتور. (1355). آفرینش زیانکار در روایات ایرانی. ترجمة احمد طباطبایی. تبریز: مؤسّسة تاریخ و فرهنگ ایران.

ـــــــــــــــــ . (1388). مزداپرستی در ایران قدیم. ترجمة ذبیح‌الله صفا. تهران: هیرمند.

ـــــــــــــــــ . (1389). نمونه‌‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.

کومون، فرانتس. (1386). دین مهری. ترجمة احمد آجودانی. تهران: ثالث.

گات‌ها. (1384). تألیف و ترجمة ابراهیم پورداود. تهران: اساطیر.

گریمال، پیر. (1378). فرهنگ اساطیر یونان و رم. ترجمة احمد بهمنش. جلد دوم. تهران: امیرکبیر.

گزیدة سرود‌های ریگ‌ودا. (1372). ترجمة سیّد محمّدرضا جلالی نایینی. تهران: نقره.

گزیده‌های زادسپرم. (1366). ترجمة محمّدتقی راشد محصّل. تهران: مؤسّسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

گیگر، ویلهلم. (1343). «زرتشت در گاتاها». عصر اوستا. ترجمة مجید رضی. [تهران:] آسیا. صص 16-97.

مختاریان، بهار. (1385). «میره و پیوند آن با جوانمردان و عیاران». نامة فرهنگستان. شمارة 29. صص 88-98.

مسعودی، علی ‌بن‌ حسین. (1370). مروج ‌الذهب و معادن ‌الجوهر. ترجمة ابوالقاسم پاینده. جلد اوّل. تهران: علمی و فرهنگی.

مولایی، چنگیز. (1390). «دیو». فردوسی و شاهنامه‌سرایی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص 703-721.

مولتون، جیمز هوپ. (1384). گنجینة مغان. ترجمة تیمور قادری. تهران: امیرکبیر.

میرفخرایی، مهشید. (1367). «یادداشت‌های مترجم». روایت پهلوی. تهران: مؤسّسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

مینوی خرد. (1385). ترجمة احمد تفضلی. تهران: توس.

نیبرگ، هنریک ساموئل. (1359). دین‌های ایران باستان. ترجمة سیف‌الدین نجم‌آبادی. تهران: مرکز ایرانی مطالعة فرهنگ‌ها.

ورمازرن، مارتین. (1386). آیین میترا. ترجمة بزرگ نادرزاد. تهران: چشمه.

ویدن‌گرن، گئو. (1377). دین‌های ایران. ترجمة منوچهر فرهنگ. تهران: آگاهان ایده.

هینلز، جان راسل. (1383). شناخت اساطیر ایران. ترجمه و تألیف محمّدحسین باجلان فرّخی. تهران: اساطیر.

یارشاطر، احسان. (1383). «تاریخ ملّی ایران». تاریخ ایران (پژوهش دانشگاه کیمبریج). گردآوری احسان یارشاطر. ترجمة حسن انوشه. جلد سوم-قسمت اوّل. تهران: امیرکبیر. صص 471-587.