تحلیل ظرفیت رویارویی کشاورزان در برابر مخاطره خشکسالی (نمونه موردی: کشاورزان شهرستان فریمان)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 9، دوره 9، شماره 2 - شماره پیاپی 34، تابستان 1399، صفحه 168-185  

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v9i1.83881

نویسندگان

طاهره صادقلو ¹؛ خدیجه بوزرجمهری ²؛ علیرضا معینی³

¹استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایرانفردوسی مشهد

³پژوهشگر پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی و دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

تغییرات اقلیمی و اثرات آن بر جوامع روستایی واقعیت انکارناپذیری است؛ به­طوری­که به عنوان تهدیدی در جهت توسعه و پیشرفت ملی قلمداد می‌گردد. جوامع روستایی در کشورهای در حال توسعه در معرض خطرات مربوط به تغییرات اقلیمی هستند و انطباق‌پذیری (سازگارسازی) برای رویارویی و واکنش مناسب با این امر ضروری است؛ ازاین­رو این جوامع برای نسل­های آتی خود، از استراتژی‌های رویارویی متنوع، به­منظور پاسخگویی به تنش­های زیست­محیطی بهره می­گیرند. هدف این مطالعه، کاربرد دیدگاهی تلفیقی در ارزیابی ظرفیت رویارویی اجتماعات روستایی در برابر خشکسالی؛ در سه بُعد آگاهی، توانایی و اقدام و با محوریت اصول چهارگانه دانش مدیریت بحران، یعنی پیشگیری، آمادگی، و مواجهه و با دو رویکرد سازه­ای و غیرسازه­ای، در منطقه فریمان استان خراسان رضوی، کشور ایران می­باشد. مطالعه حاضر با رویکرد توصیفی - تحلیلی و ماهیت کاربردی، دو گام اساسی را دربرمی­گیرد: 1) تعیین شاخص‌ها و معیارهای ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری با استناد به پیشینه نظری و مطالعات کتابخانه‌ای؛ 2) مطالعات میدانی به شیوۀ پیمایشی و با استفاده از ابزار پرسشنامه در 5 دهستان و بین 170 کشاورز انجام شده است. یافته‌های تحقیق در تمامی ابعاد ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری بیانگر وضعیت نامناسب کشاورزان در مناطق روستایی مورد مطالعه می­باشد؛ به­طوری­که نتایج آزمون T تک نمونه‌ای در ارتباط با سه بعد اصلی آگاهی(میانگین 45/2)، توانایی(میانگین 22/2)، و اقدام (میانگین 99/1) نشان از پایین­تر بودن این ابعاد از سطح میانگین 3 است. همچنین نتایج آزمون ANOVA در ارتباط میان متغیر تحصیلات و گروه سنی که با مؤلفه­های ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری موردبررسی قرار گرفت، نشان داد که جز در بعد غیرسازه­ای ظرفیت اقدام در سنجش متغیر تحصیلات با سطح معناداری 078/0 و متغیر سن با سطح معناداری 098/0؛ در سایر موارد، تفاوت معناداری میان سطوح مختلف تحصیلی و سنی با سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری وجود دارد. بر اساس نتایج آزمون همبستگی، رابطه میان متغیر «وسعت زمین کشاورزی» با سطوح ظرفیت رویارویی در مؤلفه توانایی و در بعد مواجهه در سطح معناداری 043/0 و ضریب همبستگی 163/0 معنادار است. همچنین در مؤلفه اقدام، وسعت زمین کشاورزی در ابعاد غیرسازه­ای با سطح معناداری 004/0 و ضریب همبستگی 231/0 و بعد نهادی ـ ارتباطی با سطح معناداری 008/0 و ضریب همبستگی 214/0 ارتباط معناداری را نشان می­دهند. همچنین در مؤلفه اقدام نیز با سطح معناداری 015/0 و ضریب همبستگی 196/0 نشان از ارتباط معنادار دارد.

کلیدواژه‌ها

خشکسالی؛ ظرفیت رویارویی؛ کشاورزان روستایی؛ شهرستان فریمان

سایر فایل های مرتبط با مقاله

9-Sadeghlou-Final.pdf

اصل مقاله

1- مقدمه

تغییرات اقلیمی، موضوعی بین­المللی است (جنتل^[1] و همکاران، 2018)، و بسیاری از مردم در سراسر جهان به واسطۀ تغییرپذیری اقلیمی رو به تشدید در معرض خطر قرار دارند (گوتیرز^[2] و همکاران، 2014)، و این سبب شده تا دولت­ها آماده­سازی اجتماعات خود برای رویارویی با مخاطرات را جزو مهم‌ترین اقدامات و برنامه­های خود قرار دهند (گراهام^[3] و همکاران، 2018). تأثیر تغییرات اقلیمی به صورت فضایی متفاوت بوده، و تمامی جوامع در برابر آسیب‌پذیری یکسان نیستند (آلام^[4] و همکاران، 2018). در این بین اثرات تغییرات اقلیمی بر جوامع روستایی واقعیتی انکارناپذیر و تهدیدی در جهت توسعه و پیشرفت ملی قلمداد می‌گردد و در این میان نقش دولت­ها در سطح محلی و ملی و برنامه­های کمینه سازی اثرات بر جوامع و پیامدهای مترتب بر آن، حائز اهمیت می­باشد (دومنو و اوبِنگ^[5]، 2016). این اثرات تنها معطوف به درآمد روستاییان نیست، بلکه سایر ابعاد رفاهی از قبیل امنیت غذایی، امنیت منابع آبی و سلامت آنان را نیز تحت تأثیر قرار داده و بسیاری از این اثرات در ارتباط با یکدیگر هستند (گرین^[6]، 2018). ویلهایت^[7] (2000)، عنوان می­دارد که خشکسالی تقریباً تمامی مناطق اقلیمی را تحت تأثیر قرار داده، و بیش از نیمی از زمین هرساله مستعد خشکسالی است (توماس^[8] و همکاران، 2016). خشکسالی می­تواند اثرات ویران­کننده­ای بر کشاورزی، تأمین منابع آبی و اقتصاد داشته باشد و تأثیرات زیانباری بر جامعۀ انسانی برجای گذارد (ژانگ^[9] و همکاران، 2015). به گفتۀ میسرا و سینگ^[10] (2010)، خشکسالی شدیداً تحت تأثیر تغییرات اقلیمی است و در میان تمامی خطرات طبیعی از نظر تعداد افرادی که تحت تأثیر قرار می­دهد، جایگاه نخست را دارد (دیلینگ^[11] و همکاران، 2019؛ توماس و همکاران، 2016). برآوردها نشان می­دهد که هرساله زیان­های اقتصادی حاصل از خشکسالی چیزی نزدیک به 6 تا 8 میلیارد دلار بیش از هر حادثه هواشناسی دیگری است (تاناگو^[12] و همکاران، 2016؛ ژانگ و همکاران، 2015). در سال 2013، چندین آژانس سازمان ملل متحد، نشست­های سطح بالای خط­مشی خشکسالی ملی^[13] (HMNDP)، را به­منظور ارائه توصیه­های مرتبط و اقدامات علمی برای حل مسائل کلیدی خشکسالی، برگزار کردند. نتایج این نشست بیانگر نگرانی در باب عدم وجود آمادگی در برابر خشکسالی و نیز خط­مشی­های مدیریت خشکسالی در اکثر کشورهای جهان بوده است؛ چراکه وقتی به خشکسالی از منظر ملی نگریسته نشود، سیاست­ها، واکنش­هایی برحسب مدیریت بحران را ایجاب می­کنند که اغلب نابهنگام و بسیار ضعیف در هماهنگی هستند (سیواکومار^[14] و همکاران، 2014). مناطق درگیر خشکسالی به منظور کاهش آسیب­پذیری­های مستقیم و غیرمستقیم، اعم از اجتماعی، اقتصادی و زیست­محیطی و حوزه‌های جغرافیایی گسترده­تر، نیازمند استراتژی­هایی جهت کمینه سازی خشکسالی و ارتقای ظرفیت‌های رویارویی و آماده­سازی در برابر آن می­باشد (گرین، 2018؛ ژانگ و همکاران، 2015؛ گاردِزی و آربوکل^[15]، 2019؛ تاناگو و همکاران، 2016). تمرکز بر انطباق‌پذیری با تغییرات اقلیمی جاری، عملی­ترین پاسخ در مواجه با آیندۀ اقلیمی نامطمئن است (ویلبی و دیسای^[16]، 2010). هرچند، معیارهای جاری استفاده شده جهت انطباق‌پذیری با پدیدۀ خشکسالی همیشه به ایجاد یک سیستم سازگار و مطلوب منجر نمی­شود (دیلینگ و همکاران، 2019؛ کریستیان اسمیت^[17] و همکاران، 2015). ممکن است برآورد ظرفیت موردنیاز جهت تحمل­پذیری در برابر خشک‌سالی‌های شدید صورت پذیرد؛ اما نکته­ حائز اهمیت این است که این ظرفیت­ها در درازمدت و در شرایط متناسب با تحولات زیست­محیطی و انسانی، خود رو به تغییر و تحول است (اِنگل^[18]، 2012). برخی از راه­حل­ها جهت جبران کمبود منابع آبی به دلیل پیامدهای نامطلوب، موجب اثرگذاری منفی بر دیگر اولویت‌ها مانند ذخیره انرژی گردیده است. بنابراین، نه‌تنها منجر به مزایای نامطلوب در ظرفیت‌های رویارویی می‌گردد، بلکه آسیب‌پذیری را افزایش داده و ظرفیت انطباق‌پذیری را نیز با مشکل مواجهه می‌سازد (گلدمن و ریوسمینا^[19]، 2013؛ دیلینگ و همکاران، 2019). دیویس و بنت^[20] (2007)، بیان می‌دارند که استراتژی‌های رویارویی^[21]، از ابعاد و محدودیت­های مهم مذهبی و فرهنگی برخوردارند و قابلیت استفاده و اثربخشی آنان، ممکن است به دلیل ارزش‌ها، فرآیندها و روابط قدرت در جامعه محدود شده باشد. بنابراین، هم ظرفیت رویارویی^[22] در کوتاه مدت و ظرفیت انطباق‌پذیری^[23] در بلندمدت موردنیاز خواهد بود (برمن^[24] و همکاران، 2012). به گفتۀ اسمیت و اسکینر^[25] (2002)، استراتژی‌های متعددی برای استفاده کشاورزان به منظور پیشگیری اثرات تغییرات اقلیمی در جهان وجود دارد. این استراتژی‌ها عبارتند از: جنگل زراعی، تغییر تقویم کشت، استفاده از پیش‌بینی‌های آب و هوایی، استفاده از تنوع مقاومت در برابر خشکسالی، و تقویت خاک از طریق استفاده از کود. سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو)، به تمامی کشاورزان در سطح جهان تولید محصولات اساسی و با رشد سریع را توصیه می‌کند. این محصولات در مقایسه با دیگر محصولات در مواجهه با افزایش دما، باران‌های نامنظم و خشک‌سالی‌های طولانی مدت، دارای مزیت و برتری می‌باشند (تواگیراماریا^[26] و همکاران، 2018). در بسیاری از رویکردها آنچه در برابر مفهوم ظرفیت رویارویی معنا می‌یابد آسیب‌پذیری است. آسیب‌پذیری اغلب خصیصه­ای وابسته به متن^[27] و به معنی «چه چیزی نسبت به چه چیزی آسیب‌پذیر^[28]» است (مارتین^[29] و همکاران، 2016). درواقع می‌توان آن را به عنوان حساسیت و ظرفیت انطباقی یک سیستم تعبیر نمود (پاری^[30] و همکاران، 2007). جمشیدی و همکاران^[31] (2019)، به نقل از لوکاس و هلدرینک^[32] (2004)، مؤلفه‌های کلیدی آسیب‌پذیری را در قالب شکل (1) ارائه نموده‌اند.

 

شکل 1- مفاهیم کلیدی آسیب‌پذیری (جمشیدی و همکاران، 2019)

 

دانفورد و همکاران^[33] (2015)، در رویکردشان به آسیب‌پذیری در بستر مورد مطالعه‌شان، آسیب‌پذیری را متشکل از سه عنصر کلیدی می‌دانند: اثرات بالقوه، سطح انطباق‌پذیری در محیط به منظور کاهش اثرات و ظرفیت رویارویی اجتماعی موجود به منظور پاسخگویی به اثراتی که بعد از انطباق‌پذیری باقی مانده است. در این رویکرد، دو سطح آستانه بر حسب سطح اثرات معین شده است:

• آستانه‌ی رویارویی پایین^[34] که انتظار می‌رود اثرات ناچیزی بر رفاه داشته باشد.
• آستانه‌ی رویارویی بالا^[35] که رفاه انسان صرف‌نظر از سرمایه موجود، آسیب‌پذیر خواهد بود.

هر تأثیر در آستانه‌ی رویارویی بالا و پایین، اثر قابل‌توجهی تلقی می‌گردد. در محدودۀ رویارویی، بین دو آستانۀ تحمل، آسیب‌پذیری به واسطه‌ی اینکه ظرفیت رویارویی وجود داشته باشد یا خیر، مشخص می‌شود (دانفورد و همکاران، 2015).

در خصوص موضوع ظرفیت رویارویی اجتماعات کشاورز با مخاطره خشکسالی مطالعات زیادی صورت گرفته است که این مسئله را تحت تأثیر فاکتورهای مهمی تلقی نموده‌اند. گرین (2018)، اظهار می‌دارد که اثرات خشکسالی و آسیب­پذیری­های حاصل از آن چندمقیاسی و نامطلوب می‌باشند. قابلیت انطباق‌پذیری در برابر خشکسالی کشاورزی در اجتماعات روستایی بیشتر به اشکال واکنشی نظیر افزایش پمپاژ آب‌های زیرزمینی و تغییر الگوی کشت محصولات ظاهر می‌شود. آزادی^[36] (2018)، عنوان می‌کند که محافظت از زمین کشاورزی (ALC)، خشکسالی و استراتژی‌های رویارویی در یک رابطه متقابل‌اند و می‌توانند تأثیر مثبت و منفی بر یکدیگر بگذارند. انکوبه^[37] و همکاران (2018)، اقداماتی از قبیل خرید خواروبار از جوامع همجوار و ذخیرۀ آن برای مصرف در دوره‌های خشکسالی، فروش یا تبادل دام‌های کوچک برای غلات و کشت انواع محصولات مقاوم به خشکسالی را ازجمله اقدامات برخی جوامع در رویارویی با مخاطره خشکسالی می‌داند. لموس^[38] و همکاران (2016)، معتقدند که سطوح نسبتاً بالای ظرفیت عمومی (درآمد به‌طورکلی و علی‌الخصوص درآمد مبتنی بر اقلیم^[39]) با سطوح بالایی از ظرفیت رویارویی با برخی مخاطرات در ارتباط است. همچنین ون دوینن^[40] و همکاران (2015)، عنوان داشتند که عوامل رفتاری نقش عمدهای در تشریح سطوح واقعی انگیزۀ سازگاری کشاورزان ایفاء می‌نمایند. بعلاوه، مؤلفه‌های تهدید و ارزیابی رویارویی بر تصمیمات انطباق‌پذیری تأثیر می‌گذارند. اودمال^[41] و همکاران (2015)، بیان می‌کند که میزان خسارات ناشی از خشکسالی با توجه به اندازه خانوار، درآمد سالانه، میزان مالکیت زمین، سیستم کشاورزی مورد استفاده و شدت خشکسالی متغیر است. پاسخ‌دهندگان با خانوارهای بزرگ، میزان پایین مالکیت زمین، درآمد کم، و سیستم‌های کشاورزی دیمی در برابر اثرات خشکسالی آسیب‌پذیرتر هستند. اشرف و روتری^[42] (2013)، ادراک کشاورزان از تغییرات اقلیمی و خشکسالی تحت‌الشعاع داده‌ها و اطلاعات اقلیمی ثانویه می‌باشد و بر ظرفیت رویارویی و توانایی پاسخگویی آن‌ها تأثیرگذار است. گلدمن و رویسمنا (2013)، بیان داشتند که جابجایی مکانیسم کلیدی رویارویی چوپانان با خشکسالی به منظور جلوگیری از تلف شدن احشام می‌باشد. هرچند جابجایی در شیوه‌های جدید نه‌تنها به مقادیر زیادی پول، بلکه به اشکال جدید دانش و ارتباطات خارج از شبکه‌های متقابل معمول نیازمند می‌باشد. برمن و همکارانش (2012)، در تحقیقی از چهار چالش اصلی برای درک تحول ظرفیت رویارویی به ظرفیت انطباق‌پذیری شامل: 1) ماهیت پنهان ظرفیت انطباق‌پذیری؛ 2) تبادل موقتی میان ظرفیت رویارویی به ظرفیت انطباق‌پذیری؛ 3) تمرکز محدود تاریخی در جوامع روستایی؛ و 4) فقدان شواهد تجربی نام بردند.

خراسان رضوی یکی از استان‌های کشور ایران می‌باشد که خشکسالی بسیار بالایی را به میزان 7/89 درصد در حال تجربه کردن می‌باشد (مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران ایران، 1398). به‌طور میانگین، 3/7 درصد مساحت استان خراسان رضوی درگیر خشکسالی شدید و 7/17 درصد درگیری خشکسالی بسیار شدید هستند. در این بین پنج شهرستان استان خشکسالی بسیار شدید بالای 50 درصد دارند. بر اساس گزارش سازمان هواشناسی ایران، تا ژوئن 2019، شهرستان فریمان با خشکسالی شدید 1/40 درصد و خشکسالی بسیار شدید 2/50 درصد و مجموعاً با 3/90 درصد خشکسالی جزء مناطق حاد خشکسالی استان به شمار می‌رود و خشک‌سالی‌های پی در پی را در حال تجربه کردن است. هدف تحقیق حاضر، بررسی ادراکات خانوارهای کشاورز روستایی شهرستان فریمان در برابر خشکسالی و استراتژی‌های مقابله با آن با رویکرد بلندمدت جهت کاهش آسیب‌های حاصله، پرداخته است. جهت انجام این تحقیق برمبنای رویکرد سه‌گانه لوکاس و هیدرلینک (2004)، که شامل آگاهی، توانایی و اقدام می‌شود به برآورد ظرفیت‌های رویارویی و انطباق‌پذیری در جوامع روستایی پرداخته شده است. در خلال این تئوری، دو رویکرد دانش مدیریت بحران شامل ابعاد پیشگیری، آمادگی، مواجهه و نهادی ـ ارتباطی و همچنین رویکرد تاب آوری اجتماعات محلی ازجمله رویکرد سازه‌ای و غیر سازه‌ای، با آن ترکیب و برمبنای الگویی تلفیقی مورد بررسی قرار گرفت.

2- مواد و روش‌ها

مطالعه حاضر با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و ماهیت کاربردی به دنبال بررسی و سنجش میزان ظرفیت رویارویی کشاورزان شهرستان فریمان می‌باشد، که دو گام اساسی را دربرمی­گیرد: 1) تعیین شاخص‌ها و معیارهای ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری میان خانوارهای روستایی که با استفاده از تحقیق و مطالعات کتابخانه‌ای صورت گرفته است و 2) مطالعات میدانی به شیوۀ پیمایشی و با ابزار پرسشنامه انجام شده است. رویکرد اصلی و نظری تحقیق، نظریه لوکاس و هیلدرینک (2005)، نسبت به ابعاد ارتقای ظرفیت رویارویی در برابر مخاطره خشکسالی می‌باشد که شامل سه مؤلفه آگاهی، توانایی و اقدام می‌گردد. در خلال این نظریه، در این تحقیق از دو رویکرد مراحل مدیریت ریسک مخاطرات شامل ابعاد پیشگیری، آمادگی، مواجهه و نهادی ـ ارتباطی و همچنین رویکردهای سازه‌ای و غیر سازه‌ای استفاده شده است. در واقع در این تحقیق، تلفیقی از سه مبحث نسبت برای ارزیابی  و تحلیل ظرفیت رویارویی کشاورزان منطقه مورد مطالعه استفاده شده است که در جدول (1)، مراحل و روابط میان این رویکردها در گام‌های تحقیق ارائه شده است.

 

جدول1- مراحل و نحوۀ تلفیق نظریه­های مورداستفاده در تحقیق

گام اول: آگاهی	گام دوم: توانایی			گام سوم: اقدام
ارزیابی آگاهی و شناخت از علل و نتایج خشکسالی	پیشگیری	آمادگی	مواجهه	سازه‌ای	غیر سازه‌ای	نهادی ارتباطی
گام‌های شناسایی	فرآیند مدیریت ریسک مخاطرات			رویکردهای فنی و مدیریتی مدیریت مخاطرات

 

بر این اساس در هر یک از گام‌ها از طریق ابزار پرسشنامه در قالب طیف لیکرت (5 گزینه‌ای از خیلی زیاد=5 تا خیلی کم=1)؛ و مصاحبه (به صورت باز) اقدام به سنجش کمی و کیفی و جمع‌آوری اطلاعات برای تحلیل و پاسخگویی به سؤالات تحقیق شد. جامعه آماری تحقیق، دهستان‌های شهرستان فریمان به عنوان یکی از کانون‌های خشکسالی پرتنش در استان خراسان رضوی (مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران ایران، 1398)، انتخاب گردید. در شکل زیر، موقعیت شهرستان فریمان و دهستان‌های آن نمایش داده شده است.

در جدول (2)، اطلاعات آماری مربوط به هر دهستان جهت انتخاب نمونۀ آماری آورده شده است. جهت تعیین حجم نمونه از شیوۀ نمونه‌گیری سهمیه‌ای استفاده شده است.

 

جدول2- حجم نمونه شهرستان فریمان

نام دهستان	جمعیت کشاورز	حجم نمونه
بالابند	1647	44
سفید سنگ	802	22
سنگ بست	776	21
فریمان	1359	36
قلندرآباد	1746	47
مجموع	6330	165

 

به منظور بررسی روایی پرسشنامه از روایی محتوا با استفاده از نظرات اساتید حوزۀ جغرافیا دانشگاه فردوسی مشهد، اعم از روستایی و شهری بهره گرفته شد و پس از 5 مرحله ارزیابی پرسشنامه توسط اساتید، پرسشنامه مورد تأیید قرار گرفت. جهت بررسی پایایی ابزار تحقیق از آزمون آلفای کرونباخ در نرم‌افزار SPSS استفاده شد که ضریب آلفای کرونباخ به‌دست‌آمده بیانگر سطح بالا و قابل‌قبول پایایی ابزار تحقیق است.

 

جدول 3- مقادیر آلفای کرونباخ متغیرهای تحقیق

متغیر	بعد	ضریب آلفای کرونباخ	مجموع
آگاهی	ـــــــ	852/0	ـــــــ
توانایی	پیشگیری	948/0	924/0
	آمادگی	864/0
	مواجهه	803/0
اقدام	سازه‌ای	896/0	948/0
	غیر سازه‌ای	950/0
	نهادی ـ ارتباطی	951/0

 

همچنین به منظور بررسی تجزیه و تحلیل داده‌ها از آمار توصیفی و آمار استنباطی از قبیل همبستگی، آزمون T TEST، آزمون ANOVA استفاده شد. در جدول (3)، مقادیر آلفای کرونباخ متغیرهای تحقیق آورده شده است.

3- منطقه مورد مطالعه

شهرستان فریمان طبق آخرین تقسیمات کشور یکی از شهرستان‌های استان خراسان رضوی است که در شمال استان خراسان رضوی واقع شده است. این شهرستان در 58 درجه و 31 دقیقه تا 60 درجه و 34 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 28 دقیقه تا 36 درجه و 1 دقیقه عرض شمالی واقع شده است و مساحتی در حدود 3225 کیلومترمربع که معادل3/1% مساحت استان است را به خود اختصاص داده است. مرکز این شهرستان فریمان است که در فاصله 75 کیلومتری جنوب شرقی مشهد در طول مسیر مشهد-تربت جام و هرات قرارگرفته است که 216 کیلومتر با مرز افغانستان فاصله دارد. همچنین این شهر در ارتفاع 1411 متری از سطح دریا قرار دارد و وسعت آن 26 کیلومترمربع است. در حال حاضر این شهرستان شامل دو بخش مرکزی و قلندرآباد است.

 

 

شکل 1- محدوده مورد مطالعه

4- نتایج و بحث

با توجه به یافته‌های جدول (4)، از مجموع کشاورزان مورد مطالعه، 6/77 درصد آنان را مردان و 4/22 درصد آنان را زنان تشکیل دادند. 5/83 درصد آنان متأهل، 3/15 درصد آنان مجرد و 2/1 درصد آنان دارای مطلقه بودند. در سطح طبقه سنی 18 تا 30 سال با 62 فراوانی و 5/36 درصد و پس از آن طبقه سنی 41 تا 50 سال با 32 فراوانی و 8/18 درصد قرار داشتند. بیش‌ترین سطح تحصیلی کشاورزان، دیپلم با 1/27 درصد، و پس از آن مقاطع تحصیلی ابتدایی و راهنمایی هر کدام به میزان 4/22 درصد بیش‌ترین میزان سطح سواد نمونه‌ها را نشان می‌دهد. البته بالاترین سطح تحصیلی دانشگاهی فوق‌دیپلم و لیسانس هر کدام با 5/3 درصد گزارش شدند. در ارتباط با تعداد اعضای خانوار نیز، عموم خانواده‌ها با 5/56 درصد دارای 4 تا 6 نفر عضو خانواده می‌باشند، و نزدیک به یک پنجم خانوارها به میزان 8/18 درصد از 7 نفر بیشتر می‌باشند. خانوارهای کمتر از 3 نفر نیز درصدی برابر با 7/24 درصد گزارش شدند. در زمینه منبع اصلی معیشت کشاورزان مورد مطالعه، میزان 9/52 درصد به صورت ترکیبی دارای منبع معیشتی هم کشاورزی و هم دامداری و 4/42 درصد آنان نیز صرفاً کشاورز می‌باشند. 6/90 درصد کشاورزان خود صاحب زمین کشاورزی و 4/9 درصد آنان عدم مالکیت زمین کشاورزی را اظهار داشتند. بعلاوه، در مورد نوع سبک کشاورزی، 8/60 درصد پاسخ‌دهندگان بیان داشتند که از شیوه‌های سنتی و 2/39 درصد از شیوه‌های مکانیزه بهره می‌جویند. در ارتباط با وسعت زمین کشاورزی پاسخگویان، وسعت زمین کشاورزی در اختیار کشاورزان در سه سطح کم (کمتر از 5 هکتار)، متوسط (بین 5 تا 10 هکتار) و زیاد (بیش از 10 هکتار) دسته‌بندی شدند، که از این میان 4/36 درصد کشاورزان شرکت‌کننده در تحقیق، بیش از 10 هکتار زمین در اختیار داشتند. همچنین، 8/31 درصد آنان بین 5 تا 10 هکتار زمین و 6/28 درصد آنان کمتر از 5 هکتار زمین در اختیار داشتند. در خصوص آگاهی از دلیل اصلی خشکسالی از منظر کشاورزان، عوامل متعدد ذکر شد که از این میان، 3/61 درصد آنان دلیل اصلی خشکسالی را «عدم بارش باران» ذکر کردند، که با توجه به سطح آگاهی کشاورزان از انواع ظهور خشکسالی که عموماً نیز به ظهور خشکسالی اقلیمی (یا بارشی) با 1/67 درصد اظهار داشتند سازگار می‌باشد. در کنار خشکسالی اقلیمی، خشکسالی منابع آبی (چاه، چشمه، قنات، و...) نیز با 9/25 درصد قرار دارد.

 

جدول 4- وضعیت متغیرهای جمعیت شناختی

متغیر جمعیت شناختی	زیربخش	فراوانی	درصد	متغیر جمعیت شناختی	زیربخش	فراوانی	درصد
جنسیت	مرد	132	6/77	تحصیلات	بی‌سواد	24	1/14
	زن	38	4/22		نهضت سوادآموزی	10	9/5
وضعیت تأهل	مجرد	26	3/15		ابتدایی	38	4/22
	متأهل	142	5/83		راهنمایی	38	4/22
	مطلقه	2	2/1		دبیرستان	2	2/1
سن	18 تا 30 سال	62	5/36		دیپلم	46	1/27
	31 تا 40 سال	28	5/16		فوق‌دیپلم	6	5/3
	41 تا 50 سال	32	8/18		لیسانس	6	5/3
	51 تا 60 سال	28	5/16	منبع اصلی معیشت	کشاورزی	72	4/42
	60 سال به بالا	20	7/11		دامداری	2	2/1
تعداد اعضای خانوار	کمتر از 3 نفر	42	7/24		ترکیبی (کشاورزی/دامداری)	90	9/52
	4 تا 6 نفر	96	5/56		آزاد	6	5/3
	7 تا 10 نفر	30	6/17	نوع سبک کشاورزی	شیوه‌های سنتی	96	8/60
	بیش از 10 نفر	2	2/1		شیوه‌های مکانیزه	62	2/39
مالک زمین کشاورزی	بلی	154	6/90	دلیل اصلی خشکسالی در روستا	بارش باران	98	3/61
	خیر	16	4/9		احداث نکردن بند خاکی برای نگه‌داشتن سیلاب فصلی	4	5/2
وسعت زمین کشاورزی	کمتر از 5 هکتار	44	6/28		چاه‌های عمیق حفرشده	4	5/2
	بین 5 تا 10 هکتار	54	8/31		استفاده نادرست از منابع آبی زیرزمینی	2	3/1
	بیش از 10 هکتار	56	4/36		گلخانه‌های ساخت دست انسان	2	3/1
آگاهی از انواع ظهور خشکسالی در منطقه	خشکسالی اقلیمی	114	1/67		نمی‌دانم	34	3/21
	خشکسالی کشاورزی	18	6/10		اعمال بد ما انسان‌ها	6	8/3
	خشکسالی منابع آبی	44	9/25		آب و هوا و آلودگی آن	4	5/2
	خشکسالی اقتصادی	6	5/3		بی­توجهی مسئولان	2	3/1
					بهره‌برداری بی‌رویه	2	3/1
					کشت زیاد زعفران	2	3/1

 

در ارتباط با متغیر «آگاهی از علل ایجادکنندۀ خشکسالی» چهار سؤال در سطوح 1) عوامل انسانی، 2) محیطی، 3) سوء مدیریتی و 4) مراحل و گام‌های ظهور و رخداد خشکسالی از کشاورزان پرسیده شد که در جدول شماره (5)، نشان داده شده است. چنانکه یافته‌ها در نمودار زیر نشان می‌دهد، میزان آگاهی کشاورزان شرکت‌کننده در تحقیق، در تمامی سطوح کمتر از سطح متوسط میانگین (=3) قرار دارد. بدین معنا که، اگرچه خشکسالی در روستا شدید می‌باشد، اما میزان آگاهی کشاورزان در سطوح مختلف اعم از عوامل انسانی ایجادکنندۀ خشکسالی مانند بهره‌برداری بیش از حد منابع آبی، از بین بردن پوشش گیاهی، تغییر کاربری اراضی و غیره در سطح میانگین 36/2؛ عوامل محیطی ایجادکنندۀ خشکسالی از قبیل افزایش دما، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، کاهش بارش و غیره در سطح میانگین 62/2 که رایج‌ترین عاملی که کشاورزان بدان اشاره داشتند تنها مسائل آبی بوده است که در اینجا هم بالاترین میانگین را به خود اختصاص داده است؛ عوامل سوء مدیریتی همچون بی‌توجهی مدیران و مسئولان دولت محلی به عوامل ایجادکنندۀ خشکسالی، عدم فوریت در طرح‌های مقابله با خشکسالی، عدم تخصیص بودجه برای مقابله با خشکسالی، و غیره در سطح میانگین 29/2 که در اینجا نیز پایین‌ترین میزان سطح آگاهی کشاورزان نسبت به ابعاد آن را نشان می‌دهد؛ مراحل و گام‌های ظهور و رخداد خشکسالی مانند زودتر شروع شدن فصول خشک، از دست دادن رطوبت خاک، کاهش میانگین ریزش‌های جوی به‌طور مداوم، بارش‌های نامنظم و غیر فصلی، افزایش مدت زمان خشکسالی در منطقه، و غیره در سطح میانگین 52/2 قرار دارد. چنانکه مشاهده می‌شود، کشاورزان تنها مواردی که مربوط به موضوعات آبی می‌شود را ادراک و آگاهی دارند؛ اگرچه خشکسالی زوایای دیگری نیز دارد. در مجموع نیز، میزان ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری در بعد آگاهی کشاورزان در خصوص پدیدۀ خشکسالی در منطقه در سطح 45/2 و کمتر از حد متوسط میانگین (=3)، برآورد گردید.

 

جدول 5- مقادیر میانگین ظرفیت آگاهی از علل ایجادکنندۀ خشکسالی از منظر کشاورزان

عامل	مقدار میانگین
عوامل انسانی ایجادکننده‌ی خشکسالی	36/2
عوامل محیطی ایجادکننده‌ی خشکسالی	62/2
عوامل سوء مدیریتی ایجادکننده‌ی خشکسالی	29/2
مراحل و گام‌های ظهور و رخداد خشکسالی	52/2
آگاهی کل	45/2

 

همچنین در بخش ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری در سطح آگاهی، در خصوص آگاهی کشاورزان از نتایج و پیامدهای خشکسالی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی، فیزیکی و کالبدی، و انسانی سؤالات به صورت مصاحبه باز پرسیده شد که در جدول (6) یافته‌های مربوط به این سؤالات آورده شده است.

 

جدول 6- مهم‌ترین پیامدهای خشکسالی در روستا

عامل	پیامد	فراوانی	درصد	عامل	پیامد	فراوانی	درصد
اجتماعی	مهاجرت	87	9/64	اقتصادی	بیکاری	60	1/36
	نپرداختن زکات	9	7/6		کاهش در تولید محصولات زراعی	18	8/10
	ندادن نذورات	4	3		کاهش سطح درآمد	15	9
	کمبود نیروی انسانی	15	2/11		رکود کشاورزی	9	4/5
	نداشتن آسایش	6	5/4		عدم امکان دامداری	5	3
	عدم توجه به کشاورزی و دامداری	13	7/9		کاهش محصولاتی از قبیل گندم و چغندر	4	4/2
زیست‌محیطی	خشکی مراتع	18	2/12		فقر	11	6/6
	کاهش زراعت	15	2/10		از بین رفتن دام	8	8/4
	کم آبی	48	7/32		عدم توجه به کشاورزی	12	2/7
	تغییر پوشش گیاهی	13	8/8		گرانی کود و سموم	9	4/5
	گرد و خاک	12	2/8		کاهش در وسعت حلقه‌های چاه آبی	15	9
	کاهش محصولات	17	6/11	انسانی	تأثیر روی روان مردم	27	31
	تضعیف دام‌ها	16	9/10		تغییر شغل	31	6/35
	نبود کشاورزی دیم	8	4/5		استرس و فشار روانی کشاورزان	14	1/16
فیزیکی و کالبدی	تخریب منابع	39	60		افزایش انواع بیماری‌ها	15	2/17
	مصرف بی‌رویه آب	26	40

 

آخرین سؤال که در بخش سطح آگاهی کشاورزان در ابعاد مختلف خشکسالی پرسیده شد، مربوط به ابزارها و منابعی است که نسبت به وقوع خشکسالی، اخبار و اطلاعات لازم را کسب می‌کنند. این سؤال به صورت موردی پرسیده شد که در جدول (7)، یافته‌های مربوط به آن آورده شده است.

 

جدول 7- ابزارها و منابع  مورداستفاده کشاورزان جهت آگاهی از اخبار و اطلاعات در مورد خشکسالی

ابزار و منابع	فراوانی	درصد
رسانه‌های رسمی	120	6/70
رسانه‌های غیررسمی	34	20
اینترنت (وبسایت)	8	4/7
گذشتگان	24	1/14
تجربه شخصی	88	8/51
سایر	6	5/3

 

مطابق با یافته‌ها، 6/70 درصد کشاورزان از رسانه‌های رسمی از قبیل تلویزیون، رادیو، و یا روزنامه جهت آگاهی از اخبار و اطلاعات دربارۀ خشکسالی استفاده می‌کنند. در کنار آن، متکی بودن بر تجربۀ شخصی خود به میزان 8/51 درصد دومین منبعی است که در ارتباط با آگاهی از خشکسالی و پیامدهای آن استفاده می‌کنند. هرچند، گسترش رسانه‌های غیررسمی مانند شبکه‌های مجازی نیز به میزان 20 درصد دیگر منبعی است که کشاورزان با توجه به گسترش و دسترسی در روستا، از آن بهره می‌جویند. تکیه بر تجربۀ گذشتگان نیز به میزان 1/14 درصد در مراتب بعدی قرار دارد. در دو سطح دیگر یعنی توانایی و اقدام، مقادیر میانگین مربوط به هر سطح با زیر بخش‌های مورد سؤال آن در جداول (8) و (9)، آورده شده است. مطابق با یافته‌های تحقیق، ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری در سطح توانایی، در ارتباط با ابعاد ظرفیت توانایی پایین‌تر از حد متوسط میانگین (=3)، می‌باشد. این میزان ظرفیت توانایی در بعد پیشگیری از خشکسالی برابر با 27/2، ظرفیت توانایی در بعد آمادگی در مقابله خشکسالی برابر با 19/2؛ و ظرفیت توانایی در بعد مواجهه در مقابله با خشکسالی برابر با 16/2 می‌باشد. در مجموع نیز، میزان ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری در سطح توانایی کل کشاورزان در مقابله با خشکسالی برابر با 22/2 می‌باشد که سطح کلی نیز پایین‌تر از حد متوسط میانگین است. این مقادیر میانگین، این نکته را متوجه می‌سازد که زندگی کشاورزان در برابر خشک‌سالی‌های متوالی در روستا تا چه میزان تضعیف‌شده و میزان ظرفیت رویارویی آنان در سطح توانایی و ابعادش بسیار پایین می‌باشد.

 

جدول 8- مقادیر میانگین سطح توانایی در چارچوب ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری

عامل	مقدار میانگین
پیشگیری	27/2
آمادگی	19/2
مواجهه	16/2
توانایی	22/2

 

همین وضعیت در بعد اقدام کشاورزان نیز حاکم است، چنانکه در جدول (9)، ظرفیت رویارویی در بعد اقدام در قالب اقدامات سازه‌ای جهت مقابله با خشکسالی برابر با 18/2؛ و در قالب اقدامات غیر سازه‌ای جهت مقابله با خشکسالی برابر با 97/1؛ و در بعد نهادی ـ ارتباطی جهت مقابله با خشکسالی برابر با 62/1؛ و ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری در گام دوم یعنی اقدامات انجام شده در مقابله با خشکسالی برابر با 99/1، گزارش گردید. آمار از وضعیت بغرنج و شکنندۀ عمیقی در ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری با خشکسالی در بلندمدت در گام‌های آگاهی، توانایی و اقدام را نشان می‌دهد.

 

جدول 9- مقادیر میانگین ابعاد سطح اقدام در چارچوب ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری

عامل	مقدار میانگین
سازه‌ای	18/2
غیر سازه‌ای	97/1
نهادی ـ ارتباطی	62/1
اقدام	99/1

یافته‌ها در سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری نشان از شرایط نامطلوب و ضعیف کشاورزان در برابر خشکسالی را نشان می‌دهد. در جدول (10)، میانگین محاسبه‌شدۀ سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری با مقدار فرضی (3) در آزمون T تک نمونه‌ای سنجش شده و نشان می‌دهد که میانگین واقعی نظر کل پاسخگویان در ابعاد آگاهی، توانایی و اقدام از 3 کمتر و از حد متوسط پایین‌تر می‌باشد. چنانچه سطح معناداری 000/0 این اختلاف میانگین را در سطح اطمینان 95 درصد در سطح خطابی کمتر از 05/0 تأیید می‌نماید. همچنین اختلاف از میانگین حد بالا و پایین سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری منفی بوده است. بدین معنی که میانگین جامعه در هر سه سطح و زیرمجموعه‌های آن کمتر از مقدار مورد آزمون (عدد 3) شد، و گویای این مطلب است که در کشاورزان مورد بررسی در سطح مطلوبی از ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری قرار ندارند.

 

جدول 10- بررسی وضعیت کشاورزان در سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری در آزمون T تک نمونه‌ای

ابعاد	آماره T	میانگین	انحراف معیار	سطح معناداری	اختلاف میانگین	مقایسه میانگین‌ها
						حد پایین	حد بالا
آگاهی	630/6-	45/2	07589/1	000/0	54706/0-	7100/0-	3842/0-
توانایی	992/13-	22/2	72465/0	000/0	77765/0-	8874/0-	6679/0-
اقدام	260/21-	99/1	62130/0	000/0	01307/1-	1071/1-	9190/0-

 

جدول (11)، رابطۀ میان متغیر «تحصیلات» در ارتباط با سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری (آگاهی، توانایی، اقدام) در آزمون تحلیل واریانس (ANOVA) نشان داده شده است. چنانچه که مشاهده می‌شود،. هدف از انجام آزمون آنوا این است که یافت شود متغیر تحصیلات به عنوان یک متغیر زمینه‌ای در سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری اثرگذار می‌باشد و دارای مقادیر میانگین متفاوتی به لحاظ ادراکی می‌باشند. مطابق با یافته‌های جدول (11)، جز در بعد غیر سازه‌ای ظرفیت اقدام با سطح معناداری 078/0، و بالاتر از سطح 05/0، در سایر متغیرها، یعنی ظرفیت آگاهی با سطح معناداری 010/0؛ ظرفیت پیشگیری با سطح معناداری 021/0؛ ظرفیت آمادگی با سطح معناداری 009/0؛ ظرفیت مواجهه با سطح معناداری 005/0؛ ظرفیت توانایی با سطح معناداری 002/0؛ ظرفیت سازه‌ای با سطح معناداری 003/0؛ ظرفیت نهادی ـ ارتباطی با سطح معناداری 000/0؛ و ظرفیت اقدام با سطح معناداری 000/0؛  تفاوت معناداری میان سطوح مختلف تحصیلی با سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری وجود دارد.

 

 

جدول 11- نتایج آزمون تحلیل واریانس در رابطه میان متغیر تحصیلات و سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری

عامل		Sum of Squares	df	Mean Square	F	Sig.
آگاهی	بین گروهی	799/20	7	971/2	753/2	010/0
	درون گروهی	825/174	162	079/1
	مجموع	624/195	169
پیشگیری	بین گروهی	661/18	7	666/2	449/2	021/0
	درون گروهی	342/176	162	089/1
	مجموع	004/195	169
آمادگی	بین گروهی	733/12	7	891/1	789/2	009/0
	درون گروهی	645/105	162	652/0
	مجموع	378/118	169
مواجهه	بین گروهی	736/13	7	962/1	052/3	005/0
	درون گروهی	144/104	162	643/0
	مجموع	879/117	169
توانایی	بین گروهی	352/11	7	622/1	395/3	002/0
	درون گروهی	392/77	162	478/0
	مجموع	744/88	169
سازه‌ای	بین گروهی	406/9	7	344/1	255/3	003/0
	درون گروهی	879/66	162	413/0
	مجموع	285/76	169
غیر سازه‌ای	بین گروهی	157/11	7	597/1	866/1	078/0
	درون گروهی	409/138	162	854/0
	مجموع	149/566	169
نهادی ـ ارتباطی	بین گروهی	612/21	7	087/3	157/6	000/0
	درون گروهی	236/81	162	501/0
	مجموع	849/102	169
اقدام	بین گروهی	037/10	7	434/1	208/4	000/0
	درون گروهی	200/55	162	341/0
	مجموع	237/65	169

 

جدول (12)، به بررسی رابطۀ میان متغیر «سن» در سطوح 18 تا 30 سال؛ 31 تا 40 سال؛ 41 تا 50 سال؛ 51 تا 60 سال و 60 سال به بالا؛ با  سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری (آگاهی، توانایی، اقدام)  بااستفاده از آزمون  تحلیل واریانس (ANOVA) پرداخته شده است.

 

جدول 12- نتایج آزمون تحلیل واریانس در رابطه میان متغیر سن و سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری

عامل		Sum of Squares	df	Mean Square	F	Sig.
آگاهی	بین گروهی	587/20	4	147/5	852/4	001/0
	درون گروهی	037/175	165	061/1
	مجموع	195/624	169
پیشگیری	بین گروهی	190/15	4	797/3	485/3	009/0
	درون گروهی	814/179	165	090/1
	مجموع	004/195	169
آمادگی	بین گروهی	764/12	4	191/3	985/4	001/0
	درون گروهی	614/105	165	640/0
	مجموع	378/118	169
مواجهه	بین گروهی	764/8	4	191/2	313/3	012/0
	درون گروهی	116/109	165	661/0
	مجموع	879/117	169
توانایی	بین گروهی	361/9	4	340/2	864/4	001/0
	درون گروهی	383/79	165	481/0
	مجموع	744/88	169
سازه‌ای	بین گروهی	045/9	4	261/2	549/5	000/0
	درون گروهی	2440/67	165	408/0
	مجموع	285/76	169
غیر سازه‌ای	بین گروهی	892/6	4	723/1	993/1	098/0
	درون گروهی	674/142	165	865/0
	مجموع	566/149	169
نهادی ـ ارتباطی	بین گروهی	653/8	4	163/2	789/3	006/0
	درون گروهی	196/94	165	571/0
	مجموع	849/102	169
اقدام	بین گروهی	274/6	4	568/1	389/4	002/0
	درون گروهی	963/58	165	357/0
	مجموع	237/65	169

مطابق با یافته‌های جدول (12)، جز در بعد غیر سازه‌ای ظرفیت اقدام با سطح معناداری 098/0، و بالاتر از سطح 05/0، در سایر متغیرها، یعنی ظرفیت آگاهی با سطح معناداری 001/0؛ ظرفیت پیشگیری با سطح معناداری 009/0؛ ظرفیت آمادگی با سطح معناداری 001/0؛ ظرفیت مواجهه با سطح معناداری 012/0؛ ظرفیت توانایی با سطح معناداری 001/0؛ ظرفیت سازه‌ای با سطح معناداری 000/0؛ ظرفیت نهادی ـ ارتباطی با سطح معناداری 006/0؛ و ظرفیت اقدام با سطح معناداری 002/0؛  تفاوت معناداری میان سطوح مختلف سنی با سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری وجود دارد.

جدول (13)، رابطۀ میان متغیر «وسعت زمین کشاورزی» با سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری (آگاهی، توانایی، اقدام) در آزمون همبستگی نشان می‌دهد. متغیر وسعت زمین کشاورزی در سطح توانایی در بعد مواجهه با در سطح معناداری 043/0 و ضریب همبستگی 163/0 معنادار می‌باشد. اما به‌طورکلی، در سطح توانایی ارتباط معناداری مشاهده نشده است. در سطح اقدام، وسعت زمین کشاورزی در ابعاد غیر سازه‌ای با سطح معناداری 004/0 و ضریب همبستگی 231/0 و بعد نهادی ـ ارتباطی با سطح معناداری 008/0 و ضریب همبستگی 214/0 ارتباط معناداری را نشان می‌دهند. همچنین در سطح اقدام نیز با سطح معناداری 015/0 و ضریب همبستگی 196/0 نشان از ارتباط معنادار دارد.

 

جدول 13- ماتریس همبستگی میان وسعت زمین کشاورزی سطوح سه‌گانه ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری

		آگاهی	پیشگیری	آمادگی	مواجهه	توانایی	سازه‌ای	غیر سازه‌ای	نهادی ـ ارتباطی	اقدام
وسعت	ضریب پیرسون	130/0	087/0-	022/0	163/0	008/0-	055/0	231/0	214/0	196/0
	سطح معناداری	109/0	282/0	786/0	043/0	921/0	498/0	004/0	008/0	015/0

 

5- جمع‌بندی و پیشنهادها

هدف استراتژی‌های رویارویی و انطباق‌پذیری، افزایش توان کشاورزان در مواجهه و مقابله با خشکسالی و اثرات آن در حوزه‌های مختلف می‌باشد. ارتقای ظرفیت رویارویی کشاورزان در کوتاه مدت و ظرفیت انطباق‌پذیری آنان در بلندمدت می‌باشد، ابتدا، در گرو آگاهی و دانش محیطی آن‌ها در ابعاد و علل مختلف مخاطره خشکسالی است. چنانکه یافته‌های تحقیق نیز نشان می‌دهد، میانگین مربوط به آگاهی از علل مخاطره خشکسالی (عوامل انسانی، محیطی، سوء مدیریتی و مراحل ظهور خشکسالی) در منطقه مورد مطالعه در سطح پایینی گزارش شده است، که می‌توان آن را یکی از مهم‌ترین زمینه‌های ناتوانی کشاورزان در گام‌های مواجهه و اقدام دانست. در حقیقت، آگاهی به عنوان یک عامل انگیزشی و محرک بخش سبب ترغیب کشاورزان به اقدامات پیشگیرانه و اصلاحی متناسب با میزان توان و در مقیاس فردی یا گروهی و یا همکاری با دولت محلی خواهد شد. لذا نگرش به ارتقای ظرفیت رویارویی کشاورزان جهت مقابله با خشکسالی در گام‌های مختلف به یکدیگر پیوسته و با دیدگاهی کلنگر و دیالکتیکی قابل حصول است. نتایج نیز بیانگر این است که ضعف کشاورزان در حلقه اول این زنجیرۀ عینی، آگاهی می‌باشد که سبب عملکرد نامطلوب گشته و باعث ضعف آن‌ها در حلقه‌های بعدی یعنی توانایی و اقدام گردیده است. چنانچه یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد، میانگین ظرفیت توانایی در بعد پیشگیری برابر 27/2 برآورد گردید و گویای این مطلب است که در نبود برخورداری از ظرفیت آگاهی، متعاقباً شناختی جهت پیش‌بینی مخاطرات مانند خشکسالی نیز شکل نمی‌گیرید یا بسیار ضعیف می‌باشد. این عامل باعث می‌شود که فرد بومی نتواند اقدامات مناسب در سطح فردی یا وسیع‌تر در مقابله با خشکسالی انجام دهد. چنانکه حتی در بعد سازه‌ای و غیر سازه‌ای و نهادی ـ ارتباطی، ظرفیت اقدام نیز میانگین یافته‌ها وضعیت وخیم‌تری را نشان می‌دهند. بدین معنا که از طرف دولت محلی نیز در بحث عنصر نهادی ـ ارتباطی عملکرد قابل‌توجهی در خصوص مدیریت خشکسالی و کمینه سازی اثرات آن از سوی کشاورزان ادراک نمی‌شود. این عملکرد نهادی پایین اشاره به عدم سازگاری و عدم هماهنگی میان مردم محلی و دولت محلی دارد، که عاملی مزید بر گسترش و تعمق بیشتر خشکسالی در منطقه خواهد شد و در درازمدت به تخریب کامل خاک، از بین رفتن منابع آبی زیرزمینی، و حتی ممکن است به تخلیه کلی آبادی و یا حذف آبادی منجر گردد. نتایج مطالعه حاضر با یافته‌های مطالعه آزادی (2018)، و اشرف و روترای (2013)، در این رابطه که استراتژی‌های رویارویی در گام‌های آگاهی، توانایی و اقدام متقابل و متأثر از یکدیگر می‌باشند و تأکید بر نقش آگاهی در ارتقای ظرفیت رویارویی همسو است. همچنین تأییدکنندۀ نتایج مطالعه لموس و همکاران (2016)، و آدمالا و همکاران (2015) در این راستا است که در اجتماعات با ظرفیت و دارایی بالاتر و بیشتر، ظرفیت رویارویی در سه گام ارتقاء می‌یابد. 

بنابراین پیشنهاد می‌شود:

• دولت محلی و مرکزی با حمایت از طرح‌های متنوع سازی اقتصاد محلی روستاها زمینه را برای کاهش آسیب‌پذیری و افزایش توانایی کشاورزان برای گزینه‌های اقدام و ترمیم منابع و زیرساخت‌های از بین رفته در مراحل بازسازی فراهم نماید.
• با توجه به نقش تأثیرگذار آگاهی بر عملکرد کشاورزان در گام‌های بعدی یعنی توانایی و اقدام، پیشنهاد می‌شود مسئولان از طریق برنامه‌های آموزشی و ترویجی، ضمن آگاهی بخشی کشاورزان از رفتارهای سازگار با خشکسالی و ارائه راهکارهای ساده و عملی برای آن‌ها، در ارتقاء آمادگی کشاورزان تلاش کنند.
• لزوم توجه و برنامه‌ریزی جامع دولت محلی متناسب با میزان تنش خشکسالی منطقه و اجرای اقدامات عملیاتی در زمینه منابع آبی و کشاورزی زودبازده که استفاده از تجارب سایر کشورها نظیر کشورهای آفریقایی در این زمینه بسیار حائز اهمیت است.
• تقویت مشارکت مردم محلی که به دلایل مختلف از تصمیم گیران و مجریان دورمانده‌اند از طریق برنامه‌های گوناگون از قبیل برگزاری جلسات در خود روستاها و دخالت دادن روستاییان و اخذ نظرات آنان در موضوع خشکسالی که زمینه مدیریت مطلوب آن را  فراهم نمایند.

---

[1] Gentle

[2] Gutiérrez

[3] Graham

[4] Alam

[5] Dumenu & Obeng

[6] Greene

[7] Wilhite

[8] Thomas

[9] Zhang

[10] Mishra and Singh

[11] Dilling

[12] Tánago

[13] High-level Meeting on National Drought Policy (HMNDP)

[14] Sivakumar

[15] Gardezi & Arbuckle

[16] Wilby & Dessai

[17] Christian-Smith

[18] Engle

[19] Goldman & Riosmena

[20] Davies And Bennett

[21] Coping Strategies

[22] Coping Capacity

[23] Adaptive Capacity

[24] Berman

[25]  Smit and Skinner

[26] Twagiramaria

[27] context-dependent property

[28] “vulnerable of what towards what”

[29] Martin

[30] Parry

[31] Jamshaidi

[32] Lucas & Hilderink

[33] Dunford et al

[34] lower coping threshold

[35] upper coping threshold

[36] Azadi

[37] Ncube

[38] Lemos

[39] climate-neutral

[40] van Duinen

[41] Udmale

[42] Ashraf & Routray

مراجع

Alam, G. M., Alam, K., Mushtaq, S., & Leal Filho, W., 2018. How do climate change and associated hazards impact on the resilience of riparian rural communities in Bangladesh? Policy implications for livelihood development. Environmental science & policy, 84: 7-18.

Ashraf, M., & Routray, J. K., 2013. Perception and understanding of drought and coping strategies of farming households in north-west Balochistan. International Journal of Disaster Risk Reduction, 5: 49-60.

Azadi, H., Keramati, P., Taheri, F., Rafiaani, P., Teklemariam, D., Gebrehiwot, K. & Witlox, F., 2018. Agricultural land conversion: Reviewing drought impacts and coping strategies. International journal of disaster risk reduction.

Berman, R., Quinn, C., & Paavola, J., 2012. The role of institutions in the transformation of coping capacity to sustainable adaptive capacity. Environmental Development, 2: 86-100.

Christian-Smith, J., Levy, M. C., & Gleick, P. H., 2015. Maladaptation to drought: a case report from California, USA. Sustainability Science, 10(3): 491-501.

Dilling, L., Daly, M. E., Kenney, D. A., Klein, R., Miller, K., Ray, A. J. & Wilhelmi, O., 2019. Drought in urban water systems: Learning lessons for climate adaptive capacity. Climate Risk Management, 23: 32-42.

Dumenu, W. K., & Obeng, E. A., 2016. Climate change and rural communities in Ghana: Social vulnerability, impacts, adaptations and policy implications. Environmental Science & Policy, 55: 208-217.

Dunford, R., Harrison, P. A., Jäger, J., Rounsevell, M. D. A., & Tinch, R., 2015. Exploring climate change vulnerability across sectors and scenarios using indicators of impacts and coping capacity. Climatic change, 128(3-4): 339-354.

Engle, N. L., 2012. Adaptation Bridges and Barriers in Water Planning and Management: Insight from Recent Extreme Droughts in Arizona and Georgia 1. JAWRA Journal of the American Water Resources Association, 48(6): 1139-1150.

Gardezi, M., & Arbuckle Jr, J. G., 2019. Spatially representing vulnerability to extreme rain events using midwestern farmers’ objective and perceived attributes of adaptive capacity. Risk Analysis, 39(1): 17-34.

Goldman, M. J., & Riosmena, F., 2013. Adaptive capacity in Tanzanian Maasailand: Changing strategies to cope with drought in fragmented landscapes. Global Environmental Change, 23(3): 588-597.

Greene, C., 2018. Broadening understandings of drought–The climate vulnerability of farmworkers and rural communities in California (USA). Environmental science & policy, 89: 283-291.

Gutiérrez, A. P. A., Engle, N. L., De Nys, E., Molejón, C., & Martins, E. S., 2014. Drought preparedness in Brazil. Weather and Climate Extremes, 3: 95-106.

Jamshidi, O., Asadi, A., Kalantari, K., Azadi, H., & Scheffran, J., 2019. Vulnerability to climate change of smallholder farmers in the Hamadan province, Iran. Climate Risk Management, 23: 146-159.

Lemos, M. C., Lo, Y. J., Nelson, D. R., Eakin, H., & Bedran-Martins, A. M., 2016. Linking development to climate adaptation: Leveraging generic and specific capacities to reduce vulnerability to drought in NE Brazil. Global Environmental Change, 39: 170-179.

Lucas. P.L., Hilderink, H.B.M., 2004. The Vulnerability Concept and its Application to Food Security, the report of National Institute for Public Health and the Environment (RIVM).

Martin, R., Linstädter, A., Frank, K., & Müller, B., 2016. Livelihood security in face of drought–assessing the vulnerability of pastoral households. Environmental modelling & software, 75: 414-423.

Ncube, A., Mangwaya, P. T., & Ogundeji, A. A., 2018. Assessing vulnerability and coping capacities of rural women to drought: A case study of Zvishavane district, Zimbabwe. International Journal of Disaster Risk Reduction, 28: 69-79.

Parry, M., Parry, M. L., Canziani, O., Palutikof, J., Van der Linden, P., & Hanson, C. (Eds.)., 2007. Climate change 2007-impacts, adaptation and vulnerability: Working group II

Sivakumar, M. V., Stefanski, R., Bazza, M., Zelaya, S., Wilhite, D., & Magalhaes, A. R., 2014. High level meeting on national drought policy: summary and major outcomes. Weather and climate Extremes, 3: 126-132.

Tánago, I. G., Urquijo, J., Blauhut, V., Villarroya, F., & De Stefano, L., 2016. Learning from experience: a systematic review of assessments of vulnerability to drought. Natural Hazards, 80(2): 951-973.

Thomas, T., Jaiswal, R. K., Galkate, R., Nayak, P. C., & Ghosh, N. C., 2016. Drought indicators-based integrated assessment of drought vulnerability: a case study of Bundelkhand droughts in central India. Natural Hazards, 81(3): 1627-1652.

Twagiramaria, F., Tolo, C. U., & Zinyengere, N., 2018. Adaptation to and Coping Strategies for Climate Change and Variability by Rural Farmers in Kigezi Highlands, Uganda. In Beyond Agricultural Impacts (pp. 55-75). Academic Press.

Udmale, P. D., Ichikawa, Y., Manandhar, S., Ishidaira, H., Kiem, A. S., Shaowei, N., & Panda, S. N., 2015. How did the 2012 drought affect rural livelihoods in vulnerable areas? Empirical evidence from India. International Journal of Disaster Risk Reduction, 13: 454-469.

Van Duinen, R., Filatova, T., Geurts, P., & van der Veen, A., 2015. Coping with drought risk: empirical analysis of farmers’ drought adaptation in the south-west Netherlands. Regional environmental change, 15(6): 1081-1093.

Zhang, Q., Sun, P., Li, J., Xiao, M., & Singh, V. P., 2015. Assessment of drought vulnerability of the Tarim River basin, Xinjiang, China. Theoretical and applied climatology, 121(1-2): 337-347.